Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

suksessiyalarning  shakllanishi  yaxshi  o'rganilgan.  Bu  yerlarda  qumlikning  stabbillanishi 
natijasida  oziq  moddalarga  talabi  ko'p  bo‗lmagan  daraxt  o'simliklarining  (terak,  qarag'ay) 
o'sishiga  imkon  tug'ilgan.  Kcyinchalik  ulaming  faoliyati  natijasida  uzoq  vaqt  davomida 
organik  mod-  dani  o'zida  to‗plovchi  tuproq  qatlami  hosil  bo‗la  boshlagan  va  azot  to'plovchi 
bakteriyalar ko'payib ular tuproqni azot birikmalari bilan bo- yitganlar va natijada bu yerlarda 
dominant turga aylangan dub doimiy o'sa boshlagan. Bu yerda suksessiyaning shakllanishida 
tuproq omili asosiy rol egallagan. Biroq suksessiyaning to'la shakllanib tamom bo'lishi uchun 
yana ming yillar talab etiladiki, ana shu davrda tuproq to'la shakllanadi hamda shu sharoitga 
moslashgan  o'simliklar  kcyinchalik  doimiy  o'sa  boshlaydi  va  klimaks  jamoa  hosil  bo'ladi. 
Suksessiyaning  keyingi  davrlarda  jamoaning  shakllanishida  biotik  omillaming  o'zaro  ta‘siri 
kuchayib,  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Oiganizmlaming  turli-tumanligi  ortadi  va  so'zsiz 
ulaming bir- biriga ta‘siri murakkablashib boradi. 
To'liq suksessiya ba‘zan seriya deb ataladi. Seriyalar seriya jamoa qa- torlarini hosil qiladilar. 
O'xshash  yashash  sharoitlarida  bir-biriariga  yaqin  (o'xshash)  suksessiyalar  bo'ladi.  Ana 
shunga  qarab  suksessiyalami  yashash  sharoitlariga  ko'ra  klassifikatsiyalash  mumkin. 
Chunonchi,  suv  sharoitida  rivojlangan  suksessiyalami  gidroseriya,  sho'rlangan  joylanda 
rivojlangan suksessiyalami galoseriya deyiladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
4-mavzu:
 
Biosfera xaqida ta‘limot 
 
Reja: 
 
1.Biosfera tushunchasi, uning chegaralari takibiy qismlari va funksiyalarini. 
2.Biosferada  biosmassaning  tarqalishi,  moddalarning,  energiyaning  davriy 
aylanishining moxiyati va axamiyati. 
3.Biogen  igratsiyada  qatnashuvchi  asosiy  guruxlarni  –  produtsentlar, 
konsumentlar, redutsentlarni. 
 
Tayanch  iboralar:  biosfera,  gaz  almashinish  funksiyasi,  konsentratsiyalash 
funksiyasi,  oksidlanish–qaytarilish  funksiyasi,  biokimyoviy  funksiyalar, 
produtsentlar avtotrof organizmlar, biogen migratsiyasi
 
 
 
4.1.Biosfera 
tushunchasi, 
uning 
chegaralari 
takibiy 
qismlari 
va 
funksiyalarini. 
 
Biosfera  (yunoncha  bios  –  xayot,  sfera  –  shar  so‗zlaridan  olingan)  tushunchasi  fanga 
birinchi  marta  avstriyalik  geolog  olim  E.Zyuss  tomonidan  tirik  organizmlar  yashaydigan  er 
qobig‗ini  belgilash  maqsadida  kiritilgan.  Biosfera  xaqidagi  taolimotni  rus  akademigi  V.I. 
Vernadskiy yaratgan va rivojlantirgan. 
 
Biosfera-  tirik  organizmlar  yashaydigan  va  ularning  taosirida  tinmay  o‗zgaradigan  er 
shari  qobig‗ining  bir  qismidir.  Erdagi  xamma  biogeotsenozlarning  yig‗indisi  umumiy 
ekologik sistema – biosferani xosil qiladi. SHunday qilib, biosferaning elementar (eng kichik) 
birligi biogeotsenozalar xisoblanadi. 
 
Biosfera tirik va o‗lik tarkibiy qismlardan iborat. Sayyoramizda yashaydigan xamma 
tirik organizmlarning yig‗indisi biosferaning tirik moddasini tashkil etadi. Tirik organizmlar, 
asosan Erning gazsimon (atmosfera) suyuq (gidrosfera) qattiq (litosfera) geologik qobiqlarida 
joylashgan. Keyingi maolumotlarga qaraganda biosferaning yuqori chegarasi dengiz satxidan 
22 km balandlikda, atmosferaning quyi qatlami troposferada joylashgan. 
 
Xayot  gidrosferaning  xamma  qismida    hatto  eng  chuqur  –  11  km  gacha  bo‗lgan 
joylarda xam uchraydi. Xayot erning qattiq qobig‗i litosferaning yuqori qatlamlarida 3-4 km 
chuqurlikkacha  bo‗lgan  masofada  tarqalgan.  Biosferaning  quyi  chegarasi  okeanlarning  eng 
chuqur  joylariga    va  litosferada  neftp  bor  bo‗lgan,  anaerob  bakteriyalar  yashaydigan 
qismlariga  tarqaladi.  Biosferaning  o‗lik  tarkibiga  atmosferaning,  gidrosferaning  va 
litosferaning moddalar va energiya almashinuvi jarayonida qatnashuvchi qismlari kiradi. 
 
Sayyorada  xayot  chegaralari  biosferaning  chegaralarini  aniqlaydi.  Biosfera  –  Erning 
tirik organizmlar yashaydigan geologik qobiqlarining bir qismidir.  
 
Biosferaning  o‗ziga  xosligi  organizmlar  faoliyati  tomonidan  iroda  qilinuvchi 
moddalarning davriy aylanishidir. Biosfera energiyani tashqaridan – quyoshdan olgani uchun 
ochiq  sistema  xisoblanadi.  Tirik  organizmlar  moddalar  davriy  aylanishini    iroda  qilib, 
sayyoraning yuzasini o‗zgartiruvchi kuchli geologik omil xisoblanadi. 
 
Tirik  moddaning  funksiyalari.  Tirik  moddaning  quyidagi  asosiy  biokimyoviy 
funksiyalari mavjud: 
1) 
gaz  almashinishi;  2)  oksidlanish  qaytarilish;  3)  konsentratsiyalash,  jamg‗arish;      4) 
biokimyoviy. 

---

 
Gaz almashinish funksiyasi fotosintez va nafas olish jarayonlariga bog‗liq. Avtotrof 
organizmlarning  organik  moddalarni  sintezlash  jarayonida  qadimgi  atmosfera  tarkibidagi 
korbonat angidrid ko‗p miqdorda sarflanadi. YAshil o‗simliklar toboro ko‗payib borishi bilan 
atmosferaning  gaz  tarkibi  xam  o‗zgara  boshlaydi.  Korbonat  angidrid  miqdori  kamayib, 
kislorod  orta  boshlaydi.  Atmosfera  tarkibidagi  kislorodning  xammasi  tirik  organizmlar 
faoliyati natijasida xosil bo‗ladi. Nafas olish jarayonida kislorod sarflanib, karbonat angidrid 
xosil  bo‗ladi  va  yana  atmosferaga chiqariladi.  SHunday qilib  tirik organizmlarning faoliyati 
natijasida  xosil  bo‗lgan  atmosfera  xozirgi  davrda  xam  ularning  faoliyati  tufayli  saqlanib 
turadi. 
 
Konsentratsiyalash  funksiyasi  –  tirik  organizmlar  tomonidan  atrof-muxitda 
tarkqalgan  kimyoviy  elementlarning  to‗planishidir.  O‗simliklar  fotosintez  jarayonida 
kimyoviy elementlarni tuproqda, kaliy, fosfor, azot, vodorod va boshqalarni, havodan uglerod 
olib  xo‗jayraning  organik  moddalari  tarkibiga  kiritadi.    Jamg‗arish  funksiyalari  tufayli  tirik 
organizmlar ko‗p miqdorda cho‗kma jinslarni, masalan, bo‗r, ohak jinslarini hosil qiladi. 
 
Oksidlanish–qaytarilish  funksiyasi  –  o‗zgaruvchan  valentlikka  ega  bo‗lgan 
kimyoviy  elementlarning  temir,  oltingurgut,  marganets,  azot  va  boshqalarni  aylanishini 
taominlaydi.    Masalan:  tuproqdagi  xemosintezlovchi  bakteriyalar  ana  shu  jarayonlarini 
amalga oshiradi. SHuning natijasida N2S , temir rudasining baozi turlari, xar xil azot oksidlari 
xosil buladi.  
 
Biokimyoviy funksiyalar tirik organizmlarning xayot faoliyati davomida  va ularning 
o‗limidan  keyin  biokimyoviy  jarayonlarni  taominlaydi.  Biokimyoviy  funksiya 
organizmlarning  oziqlanishi,  nafas  olishi,  ko‗payishi,  o‗lgan  organizmlarning  parchalanishi, 
chirishi bilan bog‗liqdir. 
Biomassa, quruqlik yuzasi va okean biomassasi. 
Biosferadagi  tirik  moddalarning  umumiy  massasi  biomassa  deyiladi.  Xozirgi  davrda  Erda 
yashaydigan o‗simliklarning 500 mingga yaqin turi,  xayyovonlarning esa 1,5 millonga yaqin 
turi aniqlangan. SHularning 93%i quriqlikda, 7%i esa suvda yashaydi. 
Quyidagi  jadvalda    suvda  xam  quriqlikda  yashovchi  organizmlarning  quruq  massasi 
tonnalardan ifodalangan. 
 
2.Biosferada biosmassaning tarqalishi, moddalarning, energiyaning davriy 
aylanishining moxiyati va axamiyati. 
Okeanlar  er  yuzining  70  foizini  egallashiga  qaramay,  Er  biosmassasining  0,13  foizini 
xosil  qiladi.  O‗simliklar  maolum  bo‗lgan  organizmlar  turlarining  21  foizini,  Er 
biomassasining 99 foizidan tashkil etadi. Xayvonlar turlari barcha organizmlarning 79 foizini 
qamrab  olganiga  qaramay,  ularning  biomassasidagi  xissasi  1  foizdan  kamroqdir. 
Xayvonlarning    ichida  96  foizi  umirtqasizlardan,  4  foizi  esa  umirtqalilardan  iborat. 
Umirtqaliklarning  esa  faqat  10  foizi  sut  emizuvchilarga  to‗g‗ri  keladi.  Keltirilgan 
mahlumotlar  Erda  yashaydigan  organizmlarning  asosiy  kupchiligi  xali  evalyusiyada  yuqori 
pog‗onaga  ko‗tarilmaganligidan  dalolat  beradi.    Tirik  moddaldar  o‗zining  massasiga  ko‗ra 
o‗lik  moddalarning  faqat  0,001  –  0,02  foizinigina  xosil  etsa  xam,  lekin  biosferaning  asosiy 
funksiyalarini  amalga  oshirishda  eng  muxim  rol  o‗ynaydi.  Tirik  moddalar  biosferaning  eng 
muxim  tarkibiy  qismi  bo‗lib,  geokimyoviy  jarayonlar  natijasida  Erning  boshqa  qobiqlariga 
juda katta taosir ko‗rsatadi.  
 
Quriqlik biomassasi. Quriqlik yuzasining turli qismlarida biomassaning miqdori bir xil 
emas. Qutblardan ekvatorgacha biomassa miqdori va organizmlar turlarining soni tobora ortib 
boradi.  Ayniqsa,  tropik  o‗rmonlarda  o‗simliklar  turlari  juda  ko‗p  bo‗ladi,  zich  va  bir  necha 
yaruslarda  o‗sadi.  Hayvonlar  xam  xar  xil  yaruslarda  joylashadi.  Ekvator  biogeotsenozlarida 
xayot zichligi juda yuqori bo‗ladi Organizmlar o‗rtasida yashash joyi, oziq-ovqat, yorug‗lik, 
kislorod  uchun  kuchli  raqobat  kuzatiladi.  Qktblarda  buning  aksini  kuramiz.  Odamning 
taosirida  biomassa  xosil  bo‗ladigan  maydonlar  keskin  o‗zgarishi  mumkin.  SHuning  uchun 
xam  sanoat  va  qishloq  xo‗jalik  maksadlarida  tibiiy  resursdan  oqilona  foydalanish  zarur. 

---