karbonat angidrid gazini ajratib chiqaradi. O‗lik o‗simlik va hayvonlar, ularning chiqindilari
mikroorganizmlar tomonidan parchalanadi, minerallashadi. Minerallashishning oxirgi
mahsuloti karbonat angidrid bo‗lib, u tuproqdan va suv havzalaridan atmosferaga ajratib
chiqariladi. Uglerodning bir qismi esa tuproqda organik birikmalar sifatida saqlanib qoladi.
Dengiz suvida uglerod ko‗mir kislota va uning suvda eriydigan tuzlari sifatida yoki SaSO3
bo‗r, ohaktoshlar, korallar shaklida to‗planadi. Uglerodning bir qismi dengiz tubida cho‗kindi,
ohaktoshlar sifatida to‗planib, uzoq vaqt davomida biogen migratsiyada qatnashmaydi. Vaqt
o‗tishi bilan tog‗ hosil bo‗lishi jarayonlari natijasida, cho‗kma jinslar yana yuqoriga
ko‗tariladi, kimyoviy o‗zgarishlar natijasida yana davriy aylanishga qo‗shiladi. Uglerod
atmosferaga avtomashinalardan, zavod va fabrikalardan ajraladigan tutunlardan ham o‗tadi.
Biosferadagi uglerod aylanishi natijasida energiya resurslari — neftg‗, toshko‗mir, yoqilgi
gazlari, torf, eg‗och hosil bo‗lib, ular insonning amaliy faoliyatida keng foydalaniladi.
YUqorida keltirilgan hamma moddalar fotosintezlovchi o‗simliklarning mahsulotlari
hisoblanadi. YOg‗och va torf o‗rnini to‗ldirsa bo‗ladigan, neftg‗, gaz va toshko‗mir esa o‗r-
nini to‗ldirib bo‗lmaydigan tabiiy boyliklar hisoblanadi. Organik yoqilgilarning
cheklanganligi va o‗rnini to‗ldirib bo‗lmasligi insoniyat oldida energiyaning yangi
manbalaridan — er qahridagi issiqlik energiyasi, okean va dengiz to‗lqinlari, quyosh
energiyasidan foydalanish kabi murakkab muammolarni qo‗yadi.
Azot eng muhim elementlardan biridir. U oqsillar va nuklein kislotalarning tarkibiga
kiradi. Azot atmosferadan yashin paytida azot va kislorodning birikib azot IV oksid hosil
qilishi natijasida o‗zlash-tiriladi. Ammo azotning asosiy massasi suvga va tuproqqa tirik orga-
nizmlarning havo tarkibidagi azotni fiksatsiyalashi natijasida o‗tadi (173-raem).
Suvda va tuproqda azot fiksatsiyalovchi bakteriyalar va suv o‗tlari yashaydi. Bu
bakteriya va suv o‗tlari o‗lib minerallashishi natijasida ular tuproqni azot bilan boyitadi.
SHuning natijasida har bir gektar tuproqda bir yilda 25 kg ga yaqin azot o‗tadi. Azotni eng
samarali fiksatsiyalovchilarga dukkakli o‗simliklar ildizlarida hayot kechiruvchi tugunak
bakteriyalari hisoblanadi. Azot o‗simliklar ildiziga har xil manbalardan, poya va barglarga
o‗tadi va shu joylarda oqsil biosintezlanadi. O‗simlik oqsillari hayvonlar uchun asosiy azot
manbai hisoblanadi. Organizmlar o‗lgandan keyin bakteriya va zamburug‗lar tahsirida
oqsillar
parchalanib, ammiak ajralib chiqadi. Ajralgan ammiak qisman o‗simliklar,
qisman esa
bakteriyalar tomonidan o‗zlashtiriladi. Ayrim bakteriyalar faoliyati natijasida ammiak
nitratlarga aylanadi. Nitratlar ammoniyli tuzlar kabi o‗simlik va mikroorganizmlar tomonidan
istehmol qilinadi. Nitratlarning bir qismi esa ayrim bakteriyalar tomonidan elementar
azotgacha qaytarilib atmosferaga chiqariladi. Bu jarayoni denitrifikatsiya deyiladi. SHutarzda
azotning tabiatda davriy almashinishi davom etaveradi. SHunday qilib, jonli (biotik) va jonsiz
(abiotik) tabiatning o‗zaro munosabati natijasida anorganik materiya tirik organizmlarga o‗tib,
o‗zgarib yana qaytadan abiotik holatga qaytadi.
Boigen migratsiyada qatnashuvchi organizmlarni uchta katta guruhga ajratish
mumkin.
1. Produtsentlar – o‗lik moddalardan tirik moddalarni hosil qiluvchilar. Bular, asosan
fotosintezlovchi murakkab va tuban yashil o‗simliklardir.
2. Konsumetlar yoki istehmol qiluvchilar. Produtsentlar hosil qilgan organik
moddalarni istehmol qiladi.
Ularga hayvonlar, parazit o‗simlmk va mikroorganizmlar kiradi.
3. Redutsentlar – organik moddalarni minerallashtiruvchilar, avvalgi holatiga
qaytaruvchilar. Ularga bakteriyalar, zamburug‗lar, saprofit usimliklar kiradi. Ifodali kilib
aytganda xayot estafetasini yashil o‗simliklar boshlab hayvonlarga uzatadi, uni bakteriyalar
marraga olib boradi, yana qaytadan yashil o‗simliklarga uzatadi. YAngi halqa boshlanib bu
estafeta tinmasdan davom etaveradi.
Biosferaning evolyusiyasini 3 ta asosiy bosqichga ajratish mumkin.
1. Biotik bosqich aylanishga ega bo‗lgan birlamchi biosferaning ho-sil bo‗lishi. Bu
bosqich taxminan 3 milliard yillar oldin
boshlanib, paleozoy erasining kembriy davrida
tugallanadi.
2. 2-bosqichda ko‗p hujayrali organizmlar paydo bo‗lib rivojlanadi va biosferaning
evolyusiyasi yanada davom etadi. Bu davr 0,5 milliard yillar oldin kembriy davridan
boshlanib, hozirgi zamon odamlari paydo bo‗lishi bilan tugallanadi.
3. 3-bosqichda biosfera hozirgi zamon odamlari tahsirida rivojlanadi, bundan 40-50
ming yillar oldin boshlanib, hozirgi davrgacha davom etmoqda. Biosferaning tarixining asosiy
kismida u ikki xil omilning tahsirida rivojlanadi: 1. Sayyorada tabiiy geologik, iqlim
o‗zgarishlari. 2. Biologik evolyusiya natijasida tirik organizmlar turlarining soni va
miqdorining o‗zgarishi o‗sha asosiy omillar hisoblanadi. Hozirgi bosqichda esa biosferaning
evolyusiyasiga uchinchi omil, inson faoliyati katta tahsir ko‗rsatmoqda. Biosferaning birinchi
va ikkinchi bosqichlari evolyusiyasi faqat biologik qonuniyatlar asosida kechadi, shuning
uchun ham bu ikkala davr biogenez davri deb ataladi. Bu davrda haet paydo bo‗ldi va
rivojlandi. Uchinchi davr kishilik jamiyatining paydo bo‗lishi bilan bog‗liq. Biogenez davri
bilan tanishib chiqamiz.
Biogenez bosqichi. Erda biosfera birinchi tirik organizmlar bilan bir vaqtda paydo
bo‗ldi. SHu vaqdan boshlab tirik organizmlar evolyusiyasi bilan birga biosfera ham o‗zgara
boradi. Birinchi paydo bo‗lgan tirik organizmlar bir hujayrali geterotrof, anaeroblar edi. Ular
taxminan 3 milliard yil avval paydo bo‗lgan, energiyani bijg‗ish jarayonlaridan olgan. Ular
abiogen usulda hosil bo‗lgan tayyor organik moddalar bilan oziqlanib biomassani to‗plab
borgan. Endigina paydo bo‗lgan biosferada organik
moddalar etishmas,
birlamchi organizmlar
tez kupaya olmas edi. Tabiiy tanlash natijasida anorganik moddalardan organik moddalarni
mustaqil sintezlay oladigan avtotrof organizmlar kelib chiqqan. Birinchi xemosintezlovchi
bakteriyalar, fotosintezlovchi va ko‗k yashil suv o‗tlari paydo bo‗lgan. Birinchi
fotosintezlovchi organizmlar karbonat angidridni yutib, kislorod ajratib chiqarib
atmosferaning tarkibini o‗zgartirgan. Natijada atmosferada karbonat angidrid miqdori
kamayib kislorodning miqdori tobora ko‗paya borgan. Atmosferaning yuqori qatlamida kis-
lorod ozon ekranini o‗osil qilgan. Ozon ekrani esa er yuzidagi tirik organizmlarni quyoshning
ulg‗trabinafsha nurlari va kosmik nurlarning xalokatli tahsiridan himoya qilgan. Bunday
sharoitda dengiz yuzasida tirik organizmlar yanada ko‗paya borgan. Atmosferada erkin
kislorodning mavjudligi Er yuzasida aerob tipida kislorod bilan nafas oluvchi
organizmlarning va ko‗p hujayralilarning kelib chiqishiga sabab bo‗lgan. Ozon ekrani tirik
organizmlarning suvdan quruqlikka chiqib tarqalishiga imkon yaratgan. Birinchi ko‗p
xujayrali-lar atmosferada kislorodning konsentratsiyasi taxminan 3 foizga etganda, kembriy
davrining boshida 500 million yillar avval kelib chiqqan, deb taxmin qilinadi. Dengizda
yashovchi fotosintezlovchi organizmlar keragidan ortiqcha kislorod hosil qilgan. Bu esa aerob
yul bilan nafas oluvchi organizmlar sonining ko‗payishiga olib kelgan. Aerob nafas olish
jarayonida moddalar parchalanishi tufayli ko‗p energiya ajralgan. Kup energiyaga ega
organizmlarda morfologik va funksional tuzilish tobora murakkablashib borgan.
Ular qisqa vaqtning ichida har xil yashash muhitlariga o‗tib keng tarqalgan. Paleozoy
erasida haet faqat suvdagina keng tarkalib qolmay, balki quruqlikka ham chiqqan. YAshil
o‗simliklarning keng rivoj-lanishi atmosferaning kislorod bilan yanada boyitdi, bu esa
organizmlar tuzilishini yanada takomillashishiga imkon yaratdi. Paleozoyning o‗rtalarida
kislorodning hosil bo‗lishi va sarflanishi o‗rtasida muvo-zanat paydo buldi, atmosferada
kislorod miqdori taxminan 20 foizgacha etdi va bu muvozanat hozirgacha saqdanib kelmoqda.
Noogenez bosqichi. Insoniyat jamiyatining paydo bo‗lishi bilan biosferaning
noogenez davri boshlanadi. Bu davrda biosferaning evo-lyusiyasi insonning ongli mehnat
faoliyati tahsirida davom etadi. Noosfera tushunchasi 1927 yilda fransuz olimi E. Lerua
tomonidan kiritilgan (yunoncha «noos» — aql, «sfera» — shar so‗zlaridan olingan). V. I.
Vernadskiyning tahbiriga ko‗ra noosfera — inson mehnati va ilmiy faoliyati tahsirida
o‗zgargan biosferadir.
Odamning paydo bo‗lishi biosferaning kuchli o‗zgarishlariga sabab bo‗ldi. Fanning,
texnikaning va sanoatning juda tez rivojlanishi ele-mentlarning biogen migratsiyasini
tezlashtirib yubordi. Butun tarix davomida insoniyat o‗z mehnat faoliyati bilan atrof-muhitdan