Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

5-mavzu:
 
Amaliy va ijtimoiy ekologiya. Inson ekologiyasi. Zamonaviy 
ekologik muammolar 
 
Reja: 
 
1. Amaliy va ijtimoiy ekologiya. 
2. Inson ekologiyasi. 
3. Zamonaviy ekologik muammolar 
. 
 
 
Tayanch 
iboralar: 
amaliy 
ekologiya, 
ijtimoiy 
ekologiya, 
inson 
ekologiyasi,global, regional, local.
 
 
 
5.1. Amaliy va ijtimoiy ekologiya. 
Bugungi  kunda  tabiat  bilan  jamiyat  o‗rtasidagi  munosabatlarda  mutanosiblik 
yo‗qolgani,  insoniyat  tabiatdan  foydalanishda  tabiat  qonunlariga  emas,  aksincha,  shaxsiy 
manfaatlariga  asoslanib  faoliyat  ko‗rsatishi  oqibatida  tabiatdagi  muvozanatning  sezilarli 
darajada  buzilgani,  ya‘ni  dunyoning  turli  burchaklarida:  suv  toshqinlari,  zilzilalar,  o‗rmon 
yong‗inlari  va  boshqa  shu  kabi  tabiiy  ofatlar  ro‗y  berayotgani  hech  kimga  sir  emas.  Inson 
tabiiy  muhitga  ta‘sir  etar  ekan,  uning  o‗zi  ham  ―aks  ta‘sir‖ga  duch  kelmoqda.  Bularning 
barchasi endilikda insonning o‗ziga va uning sog‗lom tabiiy muhitda yashashiga salbiy ta‘sir 
ko‗rsatmoqda.  
Tabiat  boyliklaridan  ekologik  omillar  hisobga  olinmagan  holda  foydalanish  tufayli 
atrof-muhitni  ifloslantiruvchi  sanoat  va  maishiy  chiqindilarning  hajmi  keskin  ortib  borishi 
bilan insonning tabiatga ko‗rsatayotgan salbiy ta‘siri  kuchaymoqda.  
XX  asrning  oxiri  va  XXI  asr  boshlarida  fan-texnika  taraqqiyotining  jadal  sur‘atlarda 
rivojlanishi,  aholi  sonining  keskin  oshishi  tabiiy  zaxiralardan  keng  foydalangan  holda  oziq-
ovqat,  yoqilg‗i,  kiyim-kechak  va  boshqa  mahsulotlarni  yanada  ko‗p  ishlab  chiqarishni  talab 
etmoqda.   
Ma‘lumki,  so‗nggi  50  yil  ichida  er  yuzi  aholisi  deyarli  uch  marotaba  ko‗paygan, 
ro‗yxatga  olingan  transport  vositalarining  soni  10  marotaba,  elektr  stansiyalari  quvvati  21 
martaga,  neft  mahsulotlaridan  foydalanish  7  marotaba,  toshko‗mirdan  foydalanish  -  3,6 
marotaba,  gaz  ishlatish  –  15  marotaba  ortgan,  bug‗doy  ishlab  chiqarish    4  baravardan 
ko‗proqqa, yog‗och iste‘moli 14 marotaba, alyuminiy ishlab chiqarish 15 baravarga, qog‗ozga 
bo‗lgan  talab  5  baravarga  hamda  so‗nggi  40  yil  davomida  baliq  ovlash  yiliga  18  mln. 
tonnadan 100 mln. tonnaga oshdi. 
SHuni  qayd  etish  kerakki,  er  yuzida  2  mlrd.dan  ziyod  aholi  toshko‗mirdan 
foydalanadi.  Ishlab  chiqarilayotgan  elektr  energiyasining          80  %i  an‘anaviy  uglevodorod 
xom  ashyosi  asosida  ishlab  chiqariladi. Tabiiy  boyliklarning  80%  i  20  %  aholi  tomonidan 
iste‘mol qilinadi. 
Hozirgi  davrga  kelib,  tabiiy  zaxiralardan  foydalanishning  keskin  ko‗payishi  hamda 
insoniyatning tabiat qonuniyatlariga bo‗ysunmasdan unga ta‘sir ko‗rsatishi oqibatida ekologik 
muammolarning dolzarbligi oshib bormoqda.    

---

Ma‘lumki,  bugungi  kunda  sayyoramiz  aholisining  har  oltinchisi  ekologik  nomaqbul 
hududda  yashaydi.  Achinarlisi,  baliq  zahiralarining  75%i    yo‗qolib  ketdi  yoki  yo‗qolish 
arafasida.  Ta‘kidlash  lozimki,  er  yuzida  yashovchi  insonlarning  har  beshinchisi  ovqatlanish 
ratsioniga baliq kiradi. 
Butun sayyora bo‗ylab har o‗ninchi katta daryo bir necha oy mobaynida dengizga etib 
bormaydi.  1  mlrd.  aholi  sanitar  normalariga  javob  beradigan  xavfsiz  ichimlik  suviga  ega 
emas.  Har  kuni  dunyoda  5000  kishi  ifloslangan  ichimlik  suvidan  foydalanish  oqibatida 
olamdan  barvaqt  ko‗z  yumadi.  Mutaxassislarning  ta‘kidlashicha,  2025  yilga  kelib,  suv 
tanqisligidan        2 mlrd. aholi aziyat chekish ehtimoli bor. 
Ekologik  xavfsizlikning  eng  nozik  va  eng  murakkab  qirralaridan  biri  toza  ichimlik 
suvi muammosi bugun dunyo aholisini jiddiy tashvishga solmoqda. CHunki ayni paytda jahon 
aholisining  40  foizi  toza  ichimlik  suvi  etishmaydigan  joylarda  yashamoqda.  Bu  holat  2025 
yilga  borib  yanada  murakkablashib,  har  o‗n  odamdan  6  nafari  yoki  5,5  milliard  aholi  toza 
ichimlik suvi tanqis bo‗lgan hududlarda yashash ehtimoli borligi bashorat qilinmoqda. Yiliga 
er  yuzidan  13  mln.  ga.  o‗rmonzor  yo‗qolib  ketadi.  amazoniya  o‗rmonlari  oxirgi  40  yilda 
20%ga  qisqargan.  2050  yilga  kelib,  hayvonot  turlarinig  25%i  yo‗qolib  ketish  xavfi  ostida 
qolishi  mumkin,  har  to‗rttadan  bitta  sut  emizuvchi,  har  8  tadan  1  ta  qush,  har  3  tadan  1  ta 
quruqlik va suvda yashovchi hayvon turlari. Biologik turlar tabiiy sur‘atlardan 100 marotaba 
tezroq tugab bitishi xavfi bor.  
Iqlim geografiyasi o‗zgarmoqda. So‗nggi 15 yil davomida o‗rtacha harorat eng yuqori 
ko‗rsatkichga etdi. 
Iqlimiy  o‗zgarishlarning  ta‘siri  qutblarda,  ayniqsa,  yaqqol  namoyon  bo‗lmoqda.  Suv 
isishi jarayoni tezlashib bormoqda. Er shari qutb qopqog‗ining qalinligi so‗nggi 40 yilda 40% 
ga kamaygan. O‗rtacha harorat oshib borishi natijasida ichimlik suvi zaxiralarining 20 % ini 
tashkil etadigan Grenlandiya muzliklari erisa, suv sathi 7 metrga ko‗tariladi. Harorat oshishi 
sababli XX asrning o‗zidayoq dengiz sathi 20 sm.ga ko‗tarilgan. 
Bu muammolar aynan bizning mintaqamiz uchun ham o‗ta dolzarbdir. Prezidentimiz 
―O‗zbekiston  XXI  asr  bo‗sag‗asida:  xavfsizlikka  tahdid,  barqarorlik  shartlari  va  taraqqiyot 
kafolatlari‖  asarida  ta‘kidlaganlaridek,  ―Ekologiya  muammosi  Er  yuzining  hamma 
burchaklarida ham dolzarb. Faqat uning keskinlik darajasi dunyoning turli mamlakatlarida va 
mintaqalarida turlichadir‖.     
5.2. Inson ekologiyasi. 
Mintaqamizda  joylashgan  Orol  dengizining  qurishi  insoniyat  tarixidagi  eng  yirik 
ekologik fojealardan biridir.  
Orol dengizi – sayyoramizdagi eng qadimiy yopiq suv havzalaridan biri va u yirikligi 
jihatidan  dunyoda  to‗rtinchi  o‗rinda  bo‗lgan,  boy  tabiiy  zahiralari  bilan  mashhur  edi. 
Orolbo‗yi  mintaqasi  esa  biologik  jihatdan  boy  tabiiy  muhit  hisoblanardi.  1960  yilga  qadar 
Orol dengizi maydoni 68,9 ming kv. km ga teng edi, suv hajmi 1083 kub. km ni tashkil etardi. 
Orol  va  Orolbo‗yi  suv havzalarida 38 turdagi  baliq bo‗lib,  yiliga 30 ming tonnagacha baliq 
ovlangan. Orolbo‗yining keng hududlarida bir qator hayvon turlari  –  Buxoro kiyigi,  jayron, 
Ustyurt tog‗ echkisi va sayg‗oqlarning ko‗p sonli populyasiyasi mavjud edi. 
Bir paytlar Amudaryo deltasi florasi tarkibida 638 turdagi turli o‗simliklar mavjudligi 
ham ushbu mintaqaning naqadar boy bioxilma-xillikka ega bo‗lganidan yorqin dalolatdir.  
Bugun Orol dengizining hajmi 13 barobarga, maydoni 7 barobarga qisqardi. Suv sathi 
26m  ga  pasaydi,  suv  chegarasi  yuzlab  kilometrga  chekindi.  Suvning  sho‗rlanishi,  ya‘ni 
minerallashuvi g‗arbiy qismida 120 g/l ga, sharqiy qismida 280 g/l gacha etdi.  

---