Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI


ALIShER NAVOIY NOMIDAGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI


Abdusaidov Abduvali
O`QITUVCHINING NUTQ MAHORATI

Samarqand – 2013
Abdusaidov Abduvali. O`qituvchining nutq mahorati. Ўқув-услубий қўлланма. – Samarqand: SamDU nashri, 2013. –258 b.
O`zbek tilining davlat tili sifatida hozirgi davrdagi ijtimoiy mohiyati, o`quvchilar va talabalar nutq madaniyatiga ta’sir etuvchi omillar, o`qituvchining kasb mahorati va nutq madaniyati, turli fan o`qituvchilarining yuqori savodxonlikni ta’minlash, o`zbek tilidan mahorat bilan foydalanish, nutq madaniyatini yanada oshirish bilan bog’liq muammolarni o`rgatishga doir o`quv mate-riallari berilgan.
Ushbu ma’ruza matnlari Oliy o`quv yurtlari, akademik lisey va kasb-hunar kollejlari, malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimi filolog-o`qituvchilari, turli fan o`qi-tuvchilari, magistrlar, talabalarga mo`ljallangan.

Taqrizchilar: Filologiya fanlari doktori, professor B.O`RINBOYeV,

filologiya fanlari doktori,
professor N.TURNIYoZOV,
dosent M.BOLTAYeV,
o`qituvchi G’.HAMROYeV
 Alisher Navoiy nomidagi
Samarqand Davlat universiteti, 2013
Ma’lumki, o`zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o`rtasidagi ruhiy-ma’naviy bog’liqlik til orqali namoyon bo`ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili - bu millat-ning ruhidir.
Islom KARIMOV


SO`Z BOShI

«1992 yil 7 dekabrda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan aniq belgilanib, mustahkamlab qo`yildi. Shu tariqa o`zbek tili mustaqil davlatimizning bayrog’i, gerbi, madhiyasi, Konstitusiyasi qatorida tura-digan, qo­nun yo`li bilan himoya qilinadigan muqaddas timsollaridan biriga aylandi.

O`tgan davr mobaynida davlat tilining hayotimizdagi o`rni va ta’sirini kuchaytirish, uni tom ma’nodagi milliy qadriyatga aylantirish yo`lida ilgari tasavvur ham qilib bo`lmaydigan ulkan ishlar amalga oshirildi.
Istiqlol yillarida o`zbek tilining qo`llanish doirasi amalda nihoyatda kengaygani, uni ilmiy asosda rivojlan-tirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o`ziga xos xususiyatlariga bag’ishlangan ilmiy va ommabop kitoblar, o`quv qo`llanmalari, yangi-yangi lug’atlar ko`plab chop etila-yotgani jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o`z hissasini qo`shmokda.
Ayniqsa, davlat tilining xalqaro miqyosda ham faol muloqot vositasiga aylanib borayotgani e’tiborlidir. Xususan, xorijiy mamlakatlar rahbarlari bilan bo`ladigan uchrashuv va suhbatlar, muzokaralar, tegishli hujjatlarni imzolash marosimlarida, nufuzli sammit-larda, rasmiy matbuot anjumanlarida o`zbek tilining o`rni va ahamiyati ortib borayotgani hammamizga g’urur-iftixor bag’ishlaydi.
Shu borada o`zbek tilining kompyuter va Internet, aniq fanlar, tibbiyot, iqtisodiyot kabi maxsus termin va tushunchalarni talab qiladigan sohalarda ham keng qo`llana boshlagani uning imkoniyatlari nechog’liq katta ekanini ko`rsatadi.
Holbuki, bundan yigirma yil oldin oddiygina ariza yoki ma’lumotnomani ham o`zbek tilida yozishning imkoni yo`q edi. Bugun bu haqda gapirsangiz, ko`pchilik yoshlarning ishonishi qiyin. Chunki hozirgi paytda oliy hokimiyat idoralaridan tortib mahalliy boshqaruv idoralarigacha ish yuritish ona tilimizda amalga oshirilmoqda.
Biz ajdodlardan avlodlarga o`tib kelayotgan bebaho boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab-avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini yanada oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur»¹.
Prezident Islom Karimovning o`zbek tilining hozirgi mavqyeiga bergan bunday bahosi nihoyatda e’tiborga sazovordir. Davlat tilining ijtimoiy hayotimizda keng o`rin egallaganligi, uning obro`-e’tibori oshib borayot-ganligi, imkoniyatlaridan tobora samarali foydalanila-yotganligi ona tilimizga bo`lgan faxr-iftixor tuyg’u-larimizni yanada jo`sh urdiradi, g’ururlantiradi.
Davlat tiliga e’tiborni yanada oshirish, undan oqilona foydalanish, talabalar va o`quvchilar nutqining adabiy til me’yorlariga mos bo`lishiga erishishda ta’lim jarayoni-ning ahamiyati katta. Ona tili va adabiyot fani o`qituvchi-sining dars jarayonidagi sabog’i, hatto boshqa sohalarda dars beradigan ustozlarning til qoidalariga mos holda o`zbek tilidan oqilona foydalanish haqidagi ma’lumot-larni berishi keyingi paytlarda yo`l qo`yilayotgan ayrim xato-kamchiliklarni bartaraf etishda yordam beradi.
O`quvchilar va talabalar nutqiga turli omillar ijobiy yoki salbiy ta’sir etishi mumkin. Oiladagi muhit va muomala jarayoni, maktabgacha ta’lim muassasasi, umumta’lim maktablari va o`rta maxsus ta’lim hamda oliy ta’lim tizimlarida ona tiliga e’tiborning barcha jihat-lari o`quvchi va talabaning savodxonligi, nutq mada-niyatiga katta ta’sir ko`rsatadi. Nutq madaniyatiga ta’sir etishda lisoniy (til) va nolisoniy(tildan tashqari) omillarning ham alohida o`rni bor. O`qituvchining sabog’idan tortib, uning oddiy muomalasigacha o`quvchi va talaba nutqiga ta’sir etadi hamda ongida ma’lum ijobiy yoki salbiy iz qoldiradi. Masalan, Sh.Abdullayeva o`z o`qituvchilik tajribasidan kelib chiqib, o`quvchilar savodxonligiga ko`chalardagi yozuvlar va peshlavhalardagi holatlar salbiy ta’sir qilayotganligini achinib yozadi. Turli reklama yozuvlari va peshlavhalardagi imloviy, hatto uslubiy xatolar o`quvchilarni ba’zan chalg’itmoqda<sup>2</sup>. Demak, savodxonlik uchun nafaqat o`qituvchilarning sabog’i, balki turli ko`rgazmali vositalar, jumladan, peshlavhalar va reklamalar ham bevosta ta’sir ko`rsatadi.
Ta’lim jarayonini tashkil etish, ayniqsa, nutq madaniyatiga e’tibor sohasidagi tavsiyalar va uslubiy qo`llanmalarga keyingi yillarda ehtiyoj yana ortmoqda. Chunki ta’lim jarayoni uzluksiz va izchil bo`lib, u har bir fan o`qituvchisidan chuqur bilim, malaka, ko`nikmalar va o`zbek adabiy tili qonun-qoidalarini puxta bilish, amalda qo`llay olishni ham talab etadi. Zamonaviy o`qituvchidan mutaxassislik fanlari sirlari, kompyuter-da ishlay olish mahoratini yaxshi bilishidan tashqari yozma va og’zaki nutqi yuqori saviyada bo`lishi talab etiladi. Ayniqsa, o`qituvchining nutq mahorati o`quvchi va talabalarning ma’lum fan asoslarini dars jarayonida puxta egallashlarining asosiy shartlaridan biridir.
Savodli yozish, og’zaki nutqni o`stirish, nutq madaniyati va mahoratini singdirish ona tili va adabiyot o`qituvchining vazifasi, deb hisoblaydigan boshqa fan o`qituvchilari ko`plab topiladi. Lekin, shuni unutmaslik kerakki, ona tiliga munosabat va hurmat, uning imkoniyat-laridan oqilona foydalanish millatning har bir jonkuyar farzandi uchun ham qarz, ham farzdir. Ayniqsa, bu sohada o`qituvchilar, ziyolilarning o`rni va ularning mas’uliyatni chuqur anglashi juda muhimdir.
Boshqacha aytganda, “Ayni paytda nutqiy madaniyat tarbiyasi bilan maktabdagi, hyech bir istisnosiz, barcha o`quv fanlari ham bilvosita shug’ullanishi kerak. Matematika bo`ladimi, fizika yoki tarix bo`ladimi, o`qituvchi o`z nutqiy madaniyati bilan namuna ko`rsatishi, tegishli fan sohasining tugal tilini namoyish etishi va shu yo`l bilan o`quvchidagi so`z sezgisiga kuch berishi maqsadga muvofiq. Ta’lim amaliyotida ko`rgazmalilik azaldan eng zaruriy omil sifatida qarab kelinadi, shuning uchun o`qituvchi juda ko`p vaqtini turli ko`rgazmali qurollar tayyorlashga sarflaydi. Bu ma’qul, ammo, unutmaslik kerakki, nutqiy madaniyatni o`rgatish, chiroyli so`z zavqini o`stirish, umuman, til estetikasi tarbiyasida asosiy, jonli ko`rgazmali qurol o`qituvchining o`zidir”<sup>3</sup>, uning nutqidir, nutq ma’naviyatidir.
Til ma’naviyati, nutq madaniyati, yozma va og’zaki nutq mahorati, notiqlik asoslarini egallash har bir mutaxassis uchun zarur shartlardan biri bo`lib qolishi lozim. Chunki bo`lajak o`qituvchi o`z mutaxassislik fani asoslarini chuqur egallagani bilan ularni yetarli darajada o`quvchiga yetkaza olmasa, unday bilimning foydasi, samarasi kam bo`ladi. Shuning uchun har bir mutaxassis nafaqat oddiy savodxonlikni, balki yuqori nutq mahoratini chuqur egallashlari lozim. Buning uchun o`zbek adabiy tili me’yorlari, tegishli qonun-qoidalarni puxta bilishi, amalda qo`llay olishi, davlat tilidan foydalanishda yo`l qo`yilayotigan xatolarni anglab yetishi, o`quvchilarni ushbu kamchiliklarni tuzatishga choralashi, eng muhimi, o`qituvchining asosiy quroli, ya’ni nutqi, nutq mahoratni nihoyatda yuqori bo`lishi lozim.
O`qituvchining nutq mahoratini egallash jarayoni juda murakkab. Chunki u oddiy savodxonlikdan tortib, o`zbek adabiy tili me’yorlarini puxta bilishdan tashqari, bilimni yetkaza olish, ya’ni og’zaki va yozma nutq talablari-ga rioya etgan holda, to`g’ri, aniq, mantiqli, mazmunli, ta’sirchan nutq mahoratini egallash hamdir. Bu jarayon mutaxassislik fanlarini puxta egallashdan tashqari ona tili imkoniyatlaridan ijtimoiy hayotimizda qanday foydalanilayotganligini ziyraklik bilan kuzatib borish, baholash, o`z amaliyotida qo`llashni ham nazarda tutadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, olimlar, yuqori malakali professor-o`qituvchilarning tajribalarini o`rganib, SamDU «Sosiolingvistika ilmiy tadqiqot laboratoriyasi» xodimlarining izlanishlari natijasida to`plangan materiallardan foydalanib, nofilologik fakultetlarda (geografiya, gidrometeorologiya, fizika, kimyo, maxsus sirtqi bo`lim o`zbek tili va adabiyoti yo`nalishlarida) «O`qituvchining nutq madaniyati» fanini va филология факультетида “Тилнинг ижтимоий моҳияти”, “Ўзбек тили ўқитиш методикаси” ихтисослик курслари ва танланма фан сифатида «Нутқ маданиятининг долзарб муаммолари», “Ўзбек тилининг ижтимоий моҳияти” maxsus kursini o`qitish jarayonida, talabalarning ushbu fanlarni o`zlashtirishi, qiziqishini hisobga olib, mavjud arzirli manbalar qatorida yordamchi o`quv materiali bo`ladi, degan umid bilan talabalarning bu kabi manbalarga ehtiyojini hisobga olib, «O`qituvchi-ning nutq mahorati» nomli ma’ruza matnlarini kirill va lotin alifbosida yaratishga jazm etdik. Ushbuni tayyorlashda o`zbek tilshunos olimlari, yetuk pedagoglar yaratgan bir qancha manbalar asos sifatida olindi (Ularning nomlari havola va adabiyotlar ro`yxatida to`liq ko`rsatildi). Ayniqsa, dastlabki variant sifatida tayyorlangan ushbu nusxada quyidagi mualliflarning asarlari materiallaridan keng foydalanildi va ko`plab havolalar keltirildi:
1. Rasulov R., Husanov N., Mo`ydinov Q. Nutq madaniyati va notiqlik san’ati. – T.: Iqtisod-moliya, 2006.- 132 b.
2. Karimov S., Mamatov X., Bo`riyev I. Yuristning nutq madaniyati. Darslik. – Toshkent, 2004. –130 b.
3. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. – Toshkent, 2006. – 71 b.
3. Aminov M., Madvaliyev A., Mahkamov N., Mahmudov N. Ish yuritish. Amaliy qo`llanma. 3-nashri. – Toshkent: «O`zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2009. - 440 b.
4. Saidov U. Nutq madaniyati va notiqlik san’ati. – Toshkent: Akademiya, 2007. 226 b.
5. Usmonov R. Odobnoma. – Toshkent: O`qituvchi, 1985. – 80 b.
Kelgusi nashr variantlarida bu holat hisobga olinib, materiallar nashr talablari asosida яна qayta ishlanadi.
Mazkur ma’ruza matnlari «O`qituvchining nutq mahorati» mavzuida olib borilayotgan ilmiy tadqi-qotimizning ma’lum bir jihati va shu nomda yaratilajak o`quv qo`llanma, monografiya hamda darslikning debochasi hisoblanadi. Shuning uchun unda ayrim yetishmovchiliklar, kamchiliklarning bo`lishi tabiiy. Sizlarning xolis baholaringizni kutamiz va ulardan, albatta, kelgusida foydalanamiz. Xolis, do`stona fikr-mulohazalaringiz uchun oldindan minnatdorlik bildiramiz.