‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

qilingan  bo ‘lsa,  b u n d a y   u zo q   m uddat  saqlanm agan  m ateriallar  ham   bordir. 
Balki,  foydalanish  u c h u n   en g  qulay  narsa  birin ch i  yozuv  ashyosi b o ‘lgandir. 
B izningcha,  b u n d ay   ashyo  sifatida  barg,  p o ‘s(Ioq  yoki  te ri  xizntat  qilgani 
haqiqatga  yaqinroq.  B u  m asalada  aniq bir  tarixiy  isbot  y o ‘q,  shuning  u chun 
bizning  fikrim iz sh u n c h a k i b ir faraz.
A m m o 
0
‘tm ish d a  yozuv  u ch u n   teridan  keng  foydalanganligi  barcha 
m utaxassislar to m o n id a n   e ’tiro f etilgan.  Q adim iy  E ro n d a  «Assuriya  daraxti 
va  echki*  nom li  d o sto n   b o ‘Igan.  Eronliklar  p alm an i  «assuriya*  daraxti 
deyishgan.  U sh b u   d o s to n d a   echki  gapiitirilib,  u   «kotiblar  m endan  kitob, 
d aftar  va  ro ‘yxatlar tu z ad i» ,  deya  arz etadi.
M iloddan  a w a lg i  I I  asrd a  teridan  b a q u w a tro q   yozuv  m ateriali  — 
pergam ent  ixtiro  qilindi.  U sh b u   ashyo  aynan  yozuv  u c h u n   maxsus  ishlan- 
gan  b o ‘lib,  u   P ergam   sh a h rid a  kashf  etilgan.  M ilodiy  IV   asiga  kelib  p er­
gam ent  aksariyat  b o sh q a  ashyolar  o ‘rnini  egallaydi.  Q immatbatho  m aterial 
bo  Iganligi  sababli  m u alliflar  k o ‘p  hollarda  uning  ustidagi  yozuvlarni  yuvib 
tashlab,  b ir  n ec h a  m a rtag ac h a  foydalanardilar.  Ayrim   xalqlarda  teri  va 
kitob  so'zlari  sin o n im la r  sifatida  q o ‘llanilgan.  U sh b u   fakt  H erodotning 
«Tarixi*  da  ham   keltirilgan.
Suyak.  Q adim iy  xitoyliklar  undan  fol  och ish   m aqsadida  foyda- 
lanishgan,  M iloddan  a w a lg i  2  mingyillikda  yozuv u c h u n   suyak  va  toshbaqa 
kosasi  ham   ishlatilgan.  Y ozuv  belgilari  suyakda,  kosada  qattiq  jism   bilan 
bevosita  qirilib  yoki  o ld in   m o ‘yqalam   bilan  chizilib,  keyin  o ‘yilgan.  Arxeo- 
loglar  qadim gi  o d a m la r  yozish  u c h u n   ch ig'anoqlardan  foydalanganliklarini 
h am   aniqlashgan.
Yog‘och.  U shbu  m a teria l  tu rli  yuitlar va  tillarning  vakillari  tom onidan 
yozuv  u ch u n   q o ‘llanilgan.  A yniqsa,  papirus  va  bam buk  haqida  ko ‘pgina 
tarixiy  dalillar  bor.  Q ad im iy   M isrda  m iloddan  aw a lg i  3  mingyillikda  papi- 
rusdan  keng  foydalanilganligi  aniqlangan.  M isrliklar  papirusni  Afrikadagi 
qam ishsim on  o 'sim lik d a n   tâyyorlashgan.  Bu  m aterialni  ishlab  chiqarish 
usulini  sir  saqlashgan  va  olingan  m ahsulotni  k atta  m iqdorda  boshqa 
joylarga  sotishgan.  P a p iru s  barglari  qirqilib,  yelim langan va  o 'ra m a  shaklida 
ishlatilgan.  M ilo d d an   a w a lg i  XV  asrga  kelib  papirus  peigam ent  bilan 
alm ashtirilgan.
Q adim gi  Ja n u b i-sh a rq iy   O siyoda  esa  bam buk  g 'o y a t  keng  q o ‘llanilgan 
yog‘o ch   m ateriali  b o 'lg a n .  Taxtachalarning  en i  I  sm ,  uzunligi  2 3 - 2 4   yoki 
5 5 - 5 6   sm.  d an   iborat  boMardi.  56  sm .  li  bitta  tilim iga  60  ieroglif  sig‘ardi. 
A sar  hajm iga  q arab  u   bitilgan  taxtachalar  soni  h a m   k o ‘p,  m asalan,  bir 
arava  yoki  besh  arava  b o lis h i  m um kin  edi.  Ierogliflar  p ichoq  yordam ida 
o ‘yilar  va  keyin  b o ‘y o q   va  lok  bilan  qoplanardi.  X ato  tushgan  bam buk 
tilim ini  qirishga  yoki  t o ‘liq  alm ashtirishga  to ‘g ‘ri  kelardi.  K atta  asarlar, 
yilnom alar  tayyorlanayotganda,  taxtachalar raqam lanib,  b ir  chetida  o ‘yilgan 
teshik  yordaipida  ip  b ila n   b o g ‘lan ar  edi.  «Bo'lim *,  «bob»,  <-  fasl»,  «qism» 
nom li  maxsus  ierogliflar  h a m   q o ‘Ilanilardi.  U m u m a n   olganda,  bam bukdan 
yozm a  m a tn la r  tayyorlash  k o ‘p   m ehnat,  m ablag‘  va  vaqt  talab  qilardi,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

am m o  u   bejirim   chiqardi.  Q o g 'o z  ixtiro  qilingan  ilk  davrlarda  u   sh u n d a y  
b ir  n o a n ’anaviy,  «kam bag'al*  ashyo  hisoblanardiki,  im p e rato rla r  va  boy 
kishilar  u c h u n   bam buk  o bro‘liroq  b o 'lib ,  u la r  yana  III—IV  a s r  davom ida 
q o g ‘o zd an   k o ‘ra  bam bukdan  foydalanishni  afzal  ko'rganlar.
S harqiy  E ronda  papirus  va  pergam ent  bilan  bir  q a to rd a   yog‘o c h  
tayoqlarida  yozish  odati  ham   b o ig a n .  A m m o  nihoyatda  keng  ta rq a lg an   va 
b archa  m am lakatlarda  qo'Hanilgan  nsul  —  yog‘och  tax tac h alarid a  yozish 
edi.  Ayrim   paytlarda  taxtachalar  m u m   bilan  qoplanardi  va  m u m   ustiga 
stilos  (yog'ochli  yoki  tem irli  yozuv  asbobi)  yordam ida  belgi  yoki  harflar 
chizilardi.  Shu  bilan  birga  daraxt  p o ‘stlog‘i  va  o ‘sim liklarning  to la la ri  ham  
ishlatilgan,  masalan,  lubok  chizish  paytida.
Loy. 
D unyoning  eng  buyuk  qadim iy  m adaniyatlaridan  biri  — 
M esopotam iya  tam adduni  bizgacha  ko‘proq  xom  yoki  pishiq  g lsh tla rd a  
yetib  kelgan.  H ozirgacha  ushbu  hudu d d a  loy  «taxtacha*larda  ierogliflar, 
mixxat  yoki  aliibo  yordam ida  bitilgan  m atnlam ing  o ‘n dan  b ir  qism i  ham  
topilm agan  va  o ‘rganilmagan.  0 ‘z  vaqtida  bunday  taxtachalardan  h atto   katta 
kutubxonalar  tashkil  qilingan.  X aldeya,  Assuriya  va  Bobilda  yashagan 
salaflarim iz eng kerakli  m atnlarni  loydan  tayyorlangan  xom  g‘ishtlarda  yozib, 
keyin  olov  yordam ida  pishirganlar.  M azk u r  pishiq  g‘ishtlar shunday  b aq u w at 
chiqardiki,  ulam i  ko‘p  asrlardan  keyin  ham   hatto  o ‘tk ir  boita  bilan  chopish 
oson em asdi.
M esopotam iyada  tayyorlangan  yilnom alam ing  m uhim lari  ikki  nusxada 
yozilardi.  Birinchisi  —  saroy  va  hasham atli  ibodatxonalarning  devorlarida 
o ‘ym a  m atn  va  rasmlar  shaklida.  X uddi  shunday  m atn  ikkinchi  m arta  loy 
silindrlarda  qirilar  edi.  Ushbu  silindrlar  7  sm.  dan  20  sm.  gacha  boMgan, 
am m o  m atn   hajmi  juda  kattaligi  sababli  mixxat  shu  darajada  mayda 
yozilardiki,  uni  kattalashtirib  ko‘rsatadigan  oynaksiz o ‘qib  b o ‘lmasdi.
B unday  silindrlarni  yaratishdan  m aqsad  —  tarixda  tz  q o ldirish  edi. 
M atnlar  to ‘rt  nusxada  bo‘lgan  loyli  silindrlar  ichiga  tu sh irilard i.  U lar 
olovda  pishirilib,  yangi  bunyod  etiladigan  bino  poydevorining  t o ‘rt  bur- 
chagiga  joylashtirilgach,  ustidan  qurilish  ishlari  boshlab  yuborilardi.  U shbu 
usul  o ‘zini  to 'liq   oqladi,  chunkî  b ir  necha  ming  yillardan  s o ‘ng  olib 
borilgan  qazilm alar  natijasida  silin d rlar  butunligicha  olim lar  q o ‘Üga  tushdi 
va  o ‘qildi.  B inolar  poydevoriga  q o ‘yilgan  bunday  axborot  vositalari  o lti  va 
sakkiz  qirrali  prizm a  yoki  m itti  b o ch k a la r shaklida  ham   yasalar  edi.
Yog‘o ch   yoki  teri  kabi  to sh   h a m ,  an c h a  keng  ishlatilgan.  T oshning 
oddiy  va  qim m atbaho  turlaridan  yozuv  m ateriali  sifatida  foydalanilgan. 
Oddiylari:  bazalt,  ganch,  granit  (q o ra,  o ch   qizil,  va  kulrang),  kvars,  m arm ar 
(turli  ranglarda),  obsidan,  ohaktosh,  slanes,  tuf,  ch aqm oqtosh,  q u m to sh   va 
hokazo.  Q im m atbaho  toshlar:  aqiq  (agat),  am etist,  nefrit,  oniks,  serdolik, 
yashm a  va  boshqalar.  Yozuvga  m o ija lla n g a n   toshlarga,  a lb atta,  kerakli 
shakl  berilardi.
T oshlar  axborot  vositasi  sifatida  ishlatilgani  haqida  m a ’lu m o tlar ju d a  
ko‘p   (u lar  alohida  m aqolaga  m avzu  b o 'la   oladi).  Biz  o 'q u v c h ila r  diqqatini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---