qilingan. «Y angi ahd» (Injil) esa m ilodiy I asrda yaxlit kitob ta rz id a tu -
zilgan.
B ibliyada h a m so'zning ilohiy kuchi bilan bog'liq ko‘rsatm alar
mavjud. M asalan , «Eski ahd»da shunday b ir afsonaviy hikm at keltirilgan.
M uso p ayg‘a m b a r X udo bilan m uloqot qilm oqchi bo ‘lib, ío q q a chiqadi.
T epalikda M u so o ‘z ko ‘zi bilan ko'rgan m anzaraga hayron qoladi - Xudo
Tavrot (T o ra )n in g harflariga kichkina tojlarni o ‘rnatib turgan em ish. M uso
buning sab ab in i so'raganda, ko ‘p yillardan keyin Akibaben Io sif degan
odam d u n y o g a kelib, Tavrotning har b ir harfi va belgisidan bir q ato r
q o n u n la m i b a rp o etad i, degan javobni oladi. Bu rivoyat inson hayotida
kalim a y uksak aham iyatga ega ekanligining k o ‘rsatkichi, albatta.
M ilo d n in g IV asrida arab yozuvi ham shakllana boshladi, ushbu tilda
birinchilar q ato rid a 328-yilda N am arra xati barpo etiidi. Eronning qadim iy
yilnom alarida S osoniylar davridagi voqealar haqida fois tilida izchil ravishda,
aniq usulda, badiiy vositalarsiz xabar berilgan. Masalan, sulola asoschisi
A rdasher P ap ak o n g a bag‘ishlangan kitobda yozm a poitret tasviriari deyarli
yo‘q. Eng q ízig 'i shundaki, aniqlik bilan bog‘liq bo ‘lgan va keyinchalik
jurnalistikada «hujjatli» deb nom oigan ushbu uslub faqat mualliflar
haqiqatga yaqinroq bolganliklarining natijasi em as. Asosiy sabab — yozm a
nutq hali yaxshi rivojlanm agan bo ‘lganligidadir.
U m u m a n olganda, shuni ta ’kidlash joizki, yozuv paydo boMgan
davrdan e ’tib o ra n to kitobning bosm a ixtirosiga q adar yozuv s a n ’ati
podshohlar, ru honiylar, m a’m uriyat vakillari va hokazo toifalardan iborat
nísbatan to r d o iradagi odam larga xizm at qilgan. Jam iyatga rahbarlik
qilayotgan doiralard ag i odam lar keng xalq om m asini savodxonlikka u n ch a
h am yaqinlashtiraverm aganlar. 0 ‘slia davrlarda tayyorlangan ayrim m a n -
balarda o d d iy odam larga o ‘qishni o ‘rgatish nom atlub ishlarga, q o n u n -
buzarlikka olib boradi, deb uqtirilgan. Shu bilan bir qatorda, savodli od am
b o ‘lish k o ‘p ro q insonning o 'ziga bo g ‘liqligi h am barchaga m a ’lum edi.
M asalan, p o d sh o h yoki am ir avlodiga m ansub odam b o ‘lishga k o 'p ch i-
likning im k o n iy ati y o ‘q, am m o savod chiqarish deyarli h ar kim ning q o ‘li-
dan kelardi. S h uning u chun savodxonlikka intilish, ayniqsa, o ‘rta asrlarda,
m usulm on m a m la k atlarid a nihoyatda kuchli edi. Bosma kitob ixtirosi faqat
chegaralangan h a r f va ierogliflar soniga bevosita bog‘liq ekanligini e ’tiborga
olsak, alifbo ixtirosi kom m unikatsiyalar tarixida va u m u m an insoniyat
tam ad d u n id a n aq a d ar ulug* kashfiyot b o ‘lganligini ta sa w u r qilish qiyin
emas.
Yozma kom m unikatsiyalarning ja n r, uslub va kanaliari. Jurnalistik
asarlarning m a z m u n i va shakli o ‘rganilganda, odatda, ja n rlar ham tilga
olinadi. P ro to ju m alistik a haqida gapirganda-chi? Bir qaraganda, bu
erishdek tu y u lad i. «P rotojum alistikanm g h am jan rlari b o ‘ladimi?* degan
taajjubli savol tu g ‘ilishi m um kin. A m m o biz b u nday shubhani o ‘rinsiz deb
bilamiz. C h u n k i asarning m azm uni qanday m uhim bo ‘lsa, uning shakli
ham shu q a d a r aham iyatli sanaladi.* Jum alistikaga kelganda, axborot
www.ziyouz.com kutubxonasi
yetkazish uslubi va y o ‘llari ham , davrga qaram asdan, m u h im aham iyatga
ega. S hulam i hisobga olib, ikkinchi-faslning ushbu q ism in i m azk u r masa?
laga bag‘ishlashga q aro r qildik.
Janrlar tahlilini q o ‘yidagicha tartiblashni m a ’q u l topd ik : 1-qadim
zam onlarda bo ‘lgan, h o zir esa deyarli uchram aydigan ja n rla r; 2-qadim da
b o'lg an va bugungi kunda ham mavjud, am m o m a z m u n jih a tid a n keskin
o'zgargan janrlar; 3-burungi davrlarda bo'lg an va h o z ir ham mavjud,
m azm uni qism an o'zgargan janrlar; 4-bugungi k u n d a bor, lekin burungi
zam onlarda bo ‘lm agan janrlar.
Asosiy gapga o 'tish d a n oldin mavzuga bo g ‘liq bir-ik k ita izohlar
keltirm oqchim iz. Q adim vaqtlardagi m atnlar (h a m d a protojum alistika)
bilan bugungi kundagi jum alistik m atnlar o ‘rtasida h am m ag a m a ’lum b ir
keskin farq bor. Shu sababli aytishga haqlimizki, eski m a tn la r bilan bog*liq
ja n rla r tasnifi, ular o ‘rtasÍdag¿ farqlar o ‘sha za m o n la rd a deyarli ko'zga
tashlanm aydi. Q adim iy ham da zam onaviy ja n rla m i solish tirg an d a, tarixiy
shart-sharoitlam i va bugungi vaziyatni hisobga o lish dark o r, aks holda
g ‘ayriilm iy yondashuvga y o i q o'ygan bo'lam iz. Eski d avrlarda bugun biz
o 'rg a n ib qolgan aniq ju m alistik ja n rla r mavjud em asdi. A m m o, ja h o n
jurnalistikasi tarixini o 'rg a n ar ekanm iz, v azifalarim izdan biri qadim iy
om m aviy kom m unikatsiyalar sharoitida vujudga kelgan h am da keng
auditoriyaga m o'ljallangan og'zaki va yozm a m a tn la rn in g ja n rlarin i o ‘sha
davrlardagi m ezonlar asosida k o ‘rib chiqishdan ibocatdir. E ndi bevosita
ja n rla r tasnifiga o ‘tam iz.
1. Q adim zam onlarda mavjud bo'lgan, am m o b u g u n g i k unda deyarli
uchram aydigan janrlar. K o‘proq qadim iy diniy va m a ’m u riy (boshqaruv)
tizim lari bilan bog‘liq og'zaki h am da yozm a m a tn la r ja n rla ri. Bular asosan
am rlar (oliy farm onlar), diniy qasidalar va m u n o jo tlar, ilmi nujum
(astronom iya), fol ochishlar, h u tb alar va boshqalar. Ilm i nujum ga biroz
to ‘xtalib o'tsak. M utaxassislar fikricha, qadim iy m esopotam iyaliklar va
xaldeyaliklarda astronom iya ilm iy yuksak rivojlangan e d i va bu sohada
u lam ing bilim lari greklarga nisbatan kengroq b o 'lg a n . M asalan, Xaldeya
kohinlari oliy darajali riyoziyotchilar bo'lib, ilm iy astronom iyaga asos
solganlar, deb hisoblanadi.
2. Q adim da bo'lg an va bugungi kunda h a m b o r, lekin m azm un
jih atid an keskin o'zgargan janrlar. Bular sirasiga a n g lash lar (fahm lar), ba-
shoratlar, duolar, dunyoviy qissalar, ko'rsatm alar, m ad h iy alar, m a’lum ot-
nom alar, m urojaatnom alar, miflar, rivoyatlar, ta b ib la rn in g maslahatlari,
turii to 'p la m lar (m ajm ualar), xatlar, hikoyalar v a b oshqalar kiradi.
D alillarga e ’tib o r beraylik. Q adim iy H indistondagi v ed a la m in g b ir qismi
ju m lad a n xudolarga, sayyora va yulduzlarga, o lo v va sham olga, yer va
suvga, donishm andlarga, ilohiy oziq-ovqat va icliim liklarga, kasalliklatga va
hokazo manbalarga bag'ishlangan m u ro ja at-n o m a lar shaklida bitilgan.
0 ‘rta-qadim iy E ronda yaratilgan dunyoviy qissalar m a z m u n jihatidan
podshohlar va tabiatga adabiy tav sif berish nuqtayi n a z a rid a n Assuriya va
M isrning eski yilnom alariga o 'xshab ketadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |