0 ‘zidan oidingi ishlab chiqilg an qonunlarga asoslangan holda yozilib,
m ilo d d an aw a lg i ta x m in a n 1760-yillarda qora bazalt ustunga bitilgan!
Ikkinchidan
, u Bobil sh a h rin in g m arkazida, ham m a taniydigan E-Saggil
ibodatxonasida jo ylashtirilgan.
Uchinchidan,
kodeksdan tosh yoki pishiq
g ‘ishtlarda nusxalar k o 'ch irilib , Bobil m am lakatining viloyatlariga yubo-
rilgan.
To ‘rtinchldan,
A Q S H professori Edvard K era fikricha, Bobil huquqi
m a sh h u r Rim h u q u q id a n ikki m ing yil oldin paydo b o lg a n va u ndan
deyarli qolishm aydi. K eran in g t a ’kidlashicha, qadim zam onlarda q o n u n lar
m uayyan b ir gapga t o ‘n kiydira oladigan je n tlm e n la r to m o n id a n o'ylab
to pilm agan, u la r ko ‘p ro q h a q iq iy hayotni aks ettirgan. X am m urapi kodeksi
kirish, 2 8 2-m odda va x u lo sa d an iborat edi. Kirish qism ida m uallif m en
m am lak atd a haq iq atn i o ‘m a td im va odam lar ahvolini yaxshiladim , deya
m am n u n iy at izhor qiladi.
N em is olim i G u g o V in k ler «Bobil va Assuriya tarixi» kitobida yozi-
shicha, M uso payg'am bar, Z a rd u sh t va Solon kabi buyuk qo n u n chiqaruv-
c h ila r qatoriga X am m u ra p in i h a m kiritish kerak.
A m m o bizgacha yetib kelgan xronologiya jih a tid a n birinchi yozm a
q o n u n la r, balki, S h u m er h u d u d id a g i U r davlatining p odshohi U r-N am m u
dav rid a yaratilganligi va bu m ilo d d an aw algi XXI asrda so d ir bo'Iganligi
tax m in qilinadi.
T urkiyaning B o‘g ‘a z k o ‘l sh a h rid a n m iloddan aw a lg i 2-m ingyillikda
p o d sh o h T elepinu o 'm a tg a n q o n u n la r majmuasi topildi. K era ushbu t o ‘p-
la m n i dunyodagi birin ch i kon stitu tsiy a deb hisoblasa b o la d i, degan fikm i
bildiradi. T elepinu konstitutsiyasi xalq va zodagonlar huquqlarini belgiiab
bergan h am da p o d sh o h n in g ch ek siz hokim iyatini b iroz kam aytirgan. Assu-
riyada m iloddan aw a lg i X V Ï va X III asrlar ora!ig‘ida tayyorlangan q o n u n
la r to 'p la m i ham bizgacha yetib kelgan. M iloddan aw a lg i 7 3 2 -7 2 6 -y iilard a
h u k m ronlik qilgan M isr fir’avni Bokxoris erkin m isrliklarni qullikka
sotish n i m an etuvchi q o n u n c h iq arg an i bilan m ashhur b o ig a n .
H indistondagi « M a n u q o n u n la ri» d a fuqarolam ing shaxsiy va ijtimoiy
h ay o tid an tashqari, dav latn i b o sh q a rish va sudlov tartibi h aqida m aslahatlar
bor. X itoyda im perato rlarn in g m ilo d d an aw algi I X - X asrlarda chiqarilgan
buyruqlari bam buk ta x ta c h a la rid a yozilgan. Atoqli K onfusiy ta ’kidlashicha,
aq lli rah b a r davlatni q o n u n la r yordam ida, jum ladan, bizningcha, huquqiy
ax b o ro tn i to ‘g‘ri tarqatish y o ‘li bilan boshqaradi.
M arkaziy va joylardagi m a ’m uriyatlarning o 'z a ro axborot orqali
b o g ‘lanishlarini o ‘sha d a v rla rd a n bizgacha yetib kelgan xatlardan ko'rsa
b o ‘ladi. Bobil po d sh o h lari viloyatlardagi xizm atchilarga te z -te z xatlar
y o ‘Uab, u yoki bu h o llard a n im a qilish kerakligini tu sh u n tirib turganlar.
N ineviyada topilgan A ssuriya
podshohlari arxivida saqlanib qolgan
yozuvlardan b u nday x atlar alm ash u v i o ‘ta jadallik bilan am alga oshirilgani
m a ’lu m bo'ldi.
Buyuk X itoy devori n a fa q a t chegarani belgilovchi, balki shu bilan bir
q a to rd a ko‘ch m an ch i x a lq lam in g chetdan bostirib kelayotgani haqida
www.ziyouz.com kutubxonasi
m a’lum ot yetkazib turishga xizmat qiluvchi in sh o o t cdi. QorovuUac m axsus
m inoralarda yashab, kerak bo'lgan paytJari o lo v yoqish orqali hududm a—
hudud izchillik bilan m arkaziy hokim iyatga te z k o r m a ’fumot yuborib
turganlar. E ronda csa viloyat rahbarlarining m a ’m u riy faoliyati va h ara -
katlari ularga bevosita bo'ysunm aydigan q o ’m o n d o n la r orqali nazorat
qilingan. Agar ular viloyat rahbarining qilgan ishini n o to ‘g ‘ri deb topishsa,
bu haqda podshohga yozm a m a’lum otnom a ta q d im etishlari shait edi.
H arbiylardan tashqari podshoh tom onidan ta yinlangan maxsus xizm at-
chilar ham viloyatlam i kezib, joylardagi ah v o ln i o ‘rganib, ko‘fganlari
haqida podshohni yozm a ravishda xabardor qilardilar.
Q adim iy S harqda om m aviy kom m unikatsiyalarni ta ’minlaydigan
y o'llar va p ochta xizm atiga ham jiddiy e ’tib o r berilgan. Yo‘llar qurish
odam zodning eng q adim iy ixtirolaridan hisoblanadi, chunki faqat y o'llar
orqali turli qabila va elatlar bir-birlari bilan m o d d iy va m a ’naviy boyliklar,
axborot alm ashishlari m um kin edi. Ayrim tarix ch ilar fikricha, qadim
zam onlarda aynan buyuk yo'llar ochilib, od am larg a xizm at qilishi kishilik
jam iyatining rivojlanish darajasini belgilab bergan.
Bunm gi kom m unikatsiyalarning tarkibiy q ism i bo'lm ish y o'llar va
pochta xizmati haqida gapirganda, Erondagi m a sh h u r «podshohlar y o lin i»
eslash o‘rinlidir. D o ro I davrida, m iloddan a w a lg i V asrda nihoyatda puxta
uylab qurilgan 2800 km uzunlikdagi bu yo‘l ustiga to sh yotqizilgan. U ning
butun davom ida harbiy q o ‘riqchi!ar va karvonsaroylar joylashtiriJgan, daryo
va jarlar ustida ko 'p rik lar qurilgan. O tda 90 k u n d a bosib o'tish m um kin
bo'lgan bu yo‘ldan savdogariar va harbiylar h a m foydalangan.
Antik tarixchi H erodot qadim iy E rondagi p o ch ta xizmati haqida
zavqlanib gapiradi. U n in g yozishicha, ero n lik lar y o 'lla rd a tayyor o tla m i
saqlaganlarki, u la m i alm ashtirib, xatlarni kerakli m anzilga tez yetkazish
m um kin edi. N a qor, na yom g'ir, na ja ziram a issiq va na qorong'u tunlar
— hech bir narsa te zk o r aloqa bog'lashga halal bcrolm asdi. D engiz yo'llari
esa ko‘p davlatlarda iloji boricha sir saqlanardi.
K erak b o 'lib qolgan paytlari im peratorlar xalq m aslahatlari yoki xalq
vaktllarining m ajlislarini yig'ardilar yoxud ziyofatlar berardilar. Bu haqda
Assuriya podshohi Asarxaddon, butun m a m lak atim d an podshohlar va
xalqni jam lab, sh a h arlar va qabilalar b o 'y ich a o ‘tirg ‘izib, xuisand qilgan-
m an, deb yozgan. A yrim hollarda o ‘ta m as’uliy atli m asalalar xalq m asla-
hatiga chiqarishdan o ld in to r doirada yaxshi ish lan ib pishltilgan.
Xalqaro kelishuv va shartnom alar h am m a ’m uriy axborot sirasiga
kiradi. Bunday hujjatlar ixtiyoriy yoki m ajburiy ravishda im zolangan.
M iloddan aw a lg i X V asrda Bobil podshohi Q o ra indosli va Assuriya
podshohi A shurbelnishishu o 'rtasida d o 'sto n a a h d n o m a im zolangan. X IV
asrda M isr fir’avni R am zes II xettlar bilan q ab u l qilgan «abadiy tinchlik*
haqidagi hujjat k atta kum ush laganga o 'y ib bitilgan. K o 'p paytlarda
tinchlik shartnom alari qabul qilinishi bilan birga qudachilikka kirishish
ham odat bo'ldi. Bu o 'z a ro m ustahkam d o 'stlik o 'm a tis h n in g eng ishonchli
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |