‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

h o ld a  yuz  berdi.  S h u   v a q tg a c h a   am alda  b o ‘lgan  ta fa k k u r  ta rz i,  estetik 
q a d riy a tla r,  ta b iat  va  b o rliq q a   b o 'lg an   m u n o sa b at  kabi  piasalalarning 
m aq sad g a  m uvofiqligi  y o k i  m uvofiq  em asligi  k o 'rib   c h iq ila  boshlandi. 
B orliq n i  ongli  ra v ish d a  k o 'ris h n m g   ilojini  to p a   o lm a g an   o d a m la r  dunyoni 
sirli,  m a v h u m   ta rz d a   t a s a w u r   etishga  m ajbur  b o ‘lardi.  A ntik  davrning 
oxirgi  asrla rid a  a h o lin in g   u m u m iy   bilim   darajasi  b iro z  pasayganligini 
k u za tish   m u m k in .  L e k in   ijtim o iy   hayot  va  u n in g   o 'z g a ris h i  tufayJi  do l- 
z a rb   ijtim oiy  ax b o ro tg a  b o ‘lgan  ta la b n i,  yuz  b erayotgan  v o qea-hodisalarni 
an g lash   va  m u lo h a z a   q ilis h   e h tiy o jin i  ildizi  bilan   y o 'q   qilib  tashlash 
m u m k in   b o ‘lm ay   qoldi.
U shbu  davrga  kelib  ikki  m ad an iy   qatlam   sh akllana  boshlagan  edi: 
ziyoü,  ruhoniylar  m a d an iy a ti  va  xalq  m adaniyati,  y a ’ni  folklor.  Birinchisiga 
Iotin  yozuvlarini  bilish,  o ‘s h a   dav m in g   universal  tilin i  o 'rg a n ish   m uhim  
hisoblansa,  ikkinchisi  u c h u n   shevalardagi o g ‘zaki  n u tq d a  gapirish  xarakterli 
xususiyat  b o ‘lib,  u  k ey in c h a lik   xalq  m adaniyatini  hosii  qildi.  Bu  m adaniy 
qatlam larning  h a r  biri  o ‘ziga  xos janrlariga  ega  edi.  M asalan,  ziyolilar  ada- 
b iyotida  epistolografiya,  din iy -ax lo q iy   aqidalar  muvafTaqiyat  bilan  rivoj- 
lanayotgan  b o is a ,  fo lk lo rd a  estetik   a n ’analar,  og ‘zaki  ijod  -   rivoyatlar, 
m o ‘jiz alar haqidagi  h ik o y a lar  k eng  tarqalishda  davom   etdi.
M adaniy  q a tla m la m i  bogMab  turuvchi  oraliq  ja n rlarg a  m isol  sifatida 
voizlik,  avliyolam ing  y ashash  tarzi  haqidagi  hikoyalar,  m o ‘jizaviy  basho- 
ratlarn i  keltirish  m u m k in .  C h e rk o v   om m aning  aqli  va  qalbini  egaliash 
u c h u n   olib  borgan  k u rash id a  u sh b u   faol  ijod  tu rlari  yordam ida  xalqning 
m a ’naviy  hayoti  u stid an   n a z o ra t  o ‘rnatishga  erishdi.  S anab  o'tilg an   ja n r- 
lard a  publitsistik  a n ’a n a la m i  h a m   uchratish  m um kin.  U lar  asosan  ijtimoiy 
hay o tn i  fosh  etish,  u m u m   ja m iy a tn i  qattiq  tan q id   qilish  va  o ‘sha  davr 
zam onaviy  hayotining  illatlari  u stid an  jiddiy  n az o rat o ‘m a tish   kabi  intilish- 
la rd a  nam o y o n   b o ‘Idi.  L ek in   V—X  asrlarda  b unday  fosh  etuvchi,  realistik 
ta n q id la r faqat  d in iy  a d a b iy o tla r  yoki  og‘zaki  ijod d o irasidan  chiqm as  edi.
D in iy   arboblar  a w a lig a   R im   sivilizatsiyasining  koshonalar,  zeb-ziy- 
n a tla r  va  dunyoviy  faro v o n lik k a ,  tinchlik  davridagi  m ayda-chuyda  tash- 
vishlarga  berilish  kabi  m ajusiy  (butparastlik)  m adaniyati  qoldiqlarini  tanqid 
qiiishardi  yoki  u m u m a n   in k o r  etishardi.  K eyinchalik  u la r  xristianiik  ta ’li- 
m o tid a n ,  M uqaddas  y o zu v d a n ,  xususan,  Bibliyadan  kelib  chiqadigan  in- 
so n n i  sevish,  sa br-bardoslilik,  ru h n i  ko'tarish,  in so n lar  o ‘rtasidagi  biro- 
darlik  kabi  hayot  tarzi  va  n o rm alarin i  voizlik  bilan  keng  targ‘ib  qilishga 
o ‘tdiIar.  Yangi  xristianiik  g ‘oyasi  keng  xalq  o m m a  orasida  tarqala  bosh- 
lagach,  cherkovning  o ‘zi  ic h id a   ajralishlar  h am   yuz  bera  boshlaganini 
kuzatish  m um kin.  U n d a   x iz m a t  qiluvchilar  serhasham likka,  boylikka  ruju 
q o ‘ya  boshladilar.  C h e rk o v   lavozim larini  pora  berib  sotib  olishlar  avjiga 
chiqdi.
N atijada,  V I—V II  asrla rd a  cherkovni  qayta  qurish,  «sof  e ’tiqod*ga, 
M uqaddas  yozuvning  b irin c h i  asoslariga  qaytish  u c h u n   kurashayotgan 
a rboblar  sorti  o rta  b o rd i,  u la r  rohiblar,  ruhoniy  x izm atchilar «tomonidan 
ilgari  surilayotgan  q o ‘sh im c h a la r  va  talqinlam i  qayta  ishlash  kabi g ‘oyalam i 
in k o r  e ta   boshladilar.  A y n an   o ‘sha  davrda  voizlik  vositasida  kunning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

dolzarb  m asalalari  bilan  bog'liq  publitsistik  m urojaatlar  am alga  oshirila- 
digan  b o ‘ldi.
Bu  davrda  haqiqiy  m a ’noda  a n tik   notiqlik  sa n ’atining  vorisi  sifatida 
q aro r  topgan  voizlikning  ikki  tu rin i  ajratib  ko ‘rsatish  m um kin.  B irinchi 
guruhni  yangi  qabila  va  xalqlar  o 'rta sid a   xristianlikni  yoyishga  xizm at 
qiluvchi  doim iy  missionerlar  tashkil  qilardi.  Bizgacha,  xususan,  rohib 
Arlskiy,  Sezariyalam ing  (V—VI  asrlar)  130  dan  ortiq  va’zlari  yetib  kelgan 
b o ‘lib,  ularning  aksariyati  ruhni  k o ‘tarishga  yo'naltirilgan  edi.  M asalan, 
rohiblar  «ekin  maydoningni  yaxshi  h o la td a  ko‘rsang,  xursand  b o 'la sa n , 
sening  ruhing  o ‘z   xoliga  tashlab  q o ‘yilgan  b o ‘lsa,  nega  yig‘lam ay san ?* ‘ 
qabitidagi  savollar  bilan om m aga  m u ro ja atla r qilishardi.
V oizning  muvaffaqiyati  faqat  u n in g   ritorik  nutqiga  bog‘liq  b o ‘lm as- 
dan,  balki  auditoriyaga  psixologik  jih a td a n   ta ’sirli  va  ehtirosli  tu sh u n tirish  
qobiliyatiga  ham   bog‘liq  bo'lgan.  R o h ib lar  tartibi  diniy  hayajonga,  o ‘ziga 
xos  nerv  tuzilishiga  ega  bo‘lgan  shaxslarni  shakllantirib  yetishtirdi.  U larda 
bashorat  qilishga,  payg‘am barlik  d a ’vosi  bilan  chiqishga,  o ‘zin i  q u rb o n  
qilishga  m oyillik  kuchli  edi.  Aynan  a n a   sh unday shaxslar  m issionerlik  vazi- 
fasini  yaxshi  olib  borardilar.  B un d ay   faoliyatning  boshida  an tik   davrdagi 
m antiq  va  notiqlik,  ya’ni,  ratsionalizm   turm asdan,  ehtiros,  xristianlik 
g‘oyalariga  shaxsiy  fidoyilik  b irin c h i  o 'rin g a   chiqa  boshladi.  V oizlik, 
ayniqsa,  ofatlar  paytida,  dushm anlar  bostirib  kelganda,  d ah sh atli  o ‘latlar 
davrida  katta  ijtimoiy-siyosiy  a h a m iy a t  kasb  etadigan  b o ‘ldi.  K eskin  va 
s h id d ^ li  m urojaatlar  ehtim oliy  boshboshdoqliklar  oldini  olishga,  qarsKilik 
k o'rsatish  vositalarini  ishlab  chiqishga,  aholining  ruhiy  kayfiyatini  m u stah - 
kam lashga  xizm at  qildi.  Voizlikning  ikkinchi  turiga  ijtim oiy  g ‘o yalarni 
ta rqatishda  epistolografiyadan  keng  foydalanligini  misol  keltirish  m um kin.
X alqqa  xatlar  orqali  m urojaat  qilish  keyinchalik  ham   o 'z in in g  
hayotiyligini  saqlab  qoldi.  Papaning  m urojaatlari  rasm iy  ravishda  «Apostol 
yorliqlari*  deb  atalar  edi,  VI  a srd a n   esa  u la r  «Papaning  b o sm a  ravishdagi 
fatvosi»  deb  yuritila  boshladi.
S hunday  qilib  aytish  m um kinki,  dolzarb  ijtimoiy  fikrlarni  ta rq a tish  
publitsistikaning  nerv  tizim i  hisoblanadi.  B unday  faoliyat  tu rli  ad a b iy  ja n r- 
lar  orqali  am alga  oshirib  kelingan.  P ublitsistikaning  ilk  u n su rlari  istorio- 
grafiya,  epistolografiya,  notiqlik  sa n ’ati  va  pam fletlarda  o ‘z   aksini  to p g a n , 
desa  b o ‘ladi.  Pamflet  bu  adabiy  publitsistikaning  ilk  k u rtak larid an   biri 
sifatida  vujudga  keldi.  Siyosiy  g ‘o yalarni  om m aviy  ravishda  ta sh v iq o t  qilish 
turli  so ‘z   m urojaatlari  orqali  am alga  oshirildi,  lekin  o g ‘
2aki  n u tq n in g   ta ’sir 
kuchi  hisobga  olgan  notiqlik  sa n ’a ti  o ‘sha  davr  u chun  m u h im   vosita  b o iib  
qolaverdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---