‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

0 ‘sha  d a v rla rd a  bugungi  musulm on  o la m id a  eng  m ashhur dargoh  deb 
hisoblangan  a l-A z h a r  dorilfununiga  asos „solindi.  Adam   M es  bu  borada 
shunday  d alilni  keltirad i:  «M isrda  ham  sh u n d a y   akadem iyaiar  ta ’sis  etil- 
gandi,  m asalan,  a l-A z iz   378-988-yillarda  al-A z h ar  m asjidi  yonginasidan 
uy   sotib  olad i  v a   u n d a   o ‘ttiz   besh  nafar  shariat  tolibi  u ch u n   m u n iw a t 
asosida  o ‘quv  y u rti  o c h a d i,  toliblar  har  ju m a   n am o zid an   keyin  m asjidda 
ilmiy  m unozara  q ila r  edilar.  Shu  tariqa  IV  X  asrlarda  islom  olim lari  m ak- 
tabi vujudga  kelib,  bugungi  kunda  ham   u  aham iy atin i  yo‘qotgan  em as»1.
1004-yillarda  xalifa  al-H akim   Q ohirada  D ar  al-ilm   barpo  etdi. 
M a ’lum ki,  M a rk a ziy   O siyo  hududlarida  h am   shunday  ilm   dargohlari,  m a- 
salan,  X o razm d a  M a ’m u n   akadem iyasi,  keyinchalik  S am arqandda  U lug‘- 
bek  rasadxonasi  yaratildi.
D avlat  o ‘qu v   y u rtla rid a n   tashqari  xususiy  akadem iyaiar ham   bunyodga 
kela  boshladi.  S h u n d a y   bilim   m arkazlaridan  b irining  asoschisi  «bag‘dodlik 
S harif a r-R o z iy   u   y erd a  ishlaydigan  barcha  o lim larni  o ‘z   hisobidan  m aosh 
bilan  ta ’m inlardi.  O lim lar,  kotiblar  va  m uqovasozlarga  yana  b ir  xususiy 
akadem iya  sohibi  -   v azir  Ibn  Qillis  oyiga  1000  d in o r  berib  turgan*2.  Endi 
eslatib  o ‘ta m iz k i,  O siyodagi  eng  birinchi  akadem iyani  531  yilda  E ron shohi 
Xusrav  A nushervon  I  ochgan  edi.  529-yilda  R im   hukm dori  Y ustinian 
taxm inan  900-yil  faoliyat  olib  borgan  P lato n   akadem iyasini  tugatgach, 
uning  olim lari  ishsiz  qoladilar.  Xusrav  A nushervon  I  u lam i  E ronga  tak lif 
qiladi  va  u la r  u c h u n   ikkita  akadem iya  tashkil  etadi.  Birida  A flotun 
akadem iyasidan  o lti  o lim   taniqli  faylasuf  D am askin  boshchiligida  faoliyat 
k o'rsata  boshladi.  Bu  hoi  ja h o n   tam adduni  taraqqiyoti  u chun  bebaho 
im koniyat  kasb  e ta d i.  0 ‘z  vatanida  ta ’qibga  uchragan  antik  fan  Osiyo 
zam iniga  ko‘c h ib   o ‘ta d i  va  bu  yerda  yangi  negiz  h am da  shaklda  nvojlana 
boshlaydi.  O siyo  o lim la ri  faoliyatming  asosiy  y o'nalishlaridan  biri  A rastu 
va  antik  m a d a n iy a tn in g   boshqa  nam oyandalari  asarlarini  fors  va  arab 
tillariga  ta ijim a e tish   b o ‘ldi.
0 ‘rta  asrlarda  om m aviy  kom m unikatsiyaning  xarakteri  a n c h a  ilmiy 
shaklda  b o ‘lib,  o 's h a   zam onlardagi  mutafakkirla*  uzatiladigan  m a’lum otlar 
xolisligi  va  a n iq lig in in g   aham iyatini  tu sh u n a r  edilar.  Adam   M es  ikki 
m ashhur  ju g ‘rofiya  o lim i  xususida  yozarkan,  ularning  har  ikkalasi  ham  
m avzuning  m axsus  ad a b iy   jarayonlarini  tushu n ish larin i  aytadi:  a l-M u q a d - 
dasiy  uni  qisqa  va  a n iq   baholaydi,  Ibn  H avkal  esa  barcha  m a sh h u r  va 
taniqli  k ito b lam i  o ‘q ib   chiqadi,  am m o  saltanatdagi  tartib  va  urf-o d atlam i 
bilishda  eh tiy o jin i  q o n d ira   oladigan  bironta  kitob  uchratm aydi.  U   Ibn 
X ordadbeh  a l-Ja y h o n iy   va  Q udom lam ing  kitobini  q o kldan  q o ‘ym agan. 
Ikkalalari  asarlarin in g   tili  ham   oldingi  m ualliflar  q o ‘lyozm alariga  qara- 
ganda  d u ru stro q   ish lab   chiqilgan  va  til  m aqsadga  erishuvga  m ahorat  bilan 
y o ‘naltirilgan  b o ‘lishi  kerak,  deb  hisoblaganlar.  A l-M uqaddasiyga  nisbatan
1 Mcu A   O'sha manba,  152-bet.
J  Fazlallax  ibn  Ruzbexan  Isfaxani.  Mexmannamai  Buxara.  M.:  «Nauka.,  1976, 
157-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ïb n   Havkal  bunga  xiyla  oson  erish g an » 1.  0 ‘sha  davrlardagi  asarlarn in g  
ilmiyligi  haqida  Beruniy  ham   yaxshi  fikrfar  biidirgan.  A dam   M es  X I  asr- 
dagi  kitoblar  xususida  xabar  beradi:  «Shu  v aq tlar  atrofida  F azn a d an   bo sh - 
langan  harbiy  yurishlar  m unosabati  bilan  al-B eru n iy   ham   H indiston  h aqida 
birinchi  va  yagona  kitobni 
yo
2d i
  U n in g   fikricha,  m ahalliy  m ualliflar  «o‘z  
kitoblarini  u   qad ar  jiddiylik  bilan  va  uslubiy  qilib  yozm aydilar,  nuqul 
chekinishlar  qilaverib,  bolalarcha  sodd alik k a  boradilar,  qim m atli  gavham i 
oddiy toshga  aralashtirib  yuboradilar»,  d eb   h indlardan  gina  qiladi  olim .  Al- 
Ja h iz va  a l-M a s’udiy  ham   hindlarga  o ‘xshab  yozganlar.  A l-B eruniyning  bu 
ginasi  arab  tilidagi  taraqqiyotdan  va  k u c h la m in g   b ir  m aqsadga  ja m la n g a - 
nidan guvohlik  beradi»2.
0 ‘rta  asrlarda  boshqa  m ualliflar  h am   fan  va  ta ’Iim  sohasida  o m m aviy 
kom m unikatsiyaning  muhimligi,  ilm iyligi  h aqida  yozganlar.  M asalan, 
«Tarixi  M as’udiy»  muallifi  o ‘z  k itobxonini  nazarda  tutib:  « 0 ‘sha  darajaga 
yetishish  va  itm ni  egallash  uchun  u  o ‘zin in g   bor  qalb  q o ‘rini  ayam asligi 
kerak,  ch u n k i  t a ’limsiz  inson  og‘ir  m usibatga  giriftor  boMishi  m u m k in , 
Alloh  tao lo   unga  o ‘tkir  zehn,  kuchli  aql  a to   etib   q o ‘yibdi  va  u  h a r  q an d ay  
ilm ni  o ‘zlashtirib,  yuksak  darajalarga  erish m o g ‘i  m um kindir»3.  B u  fikr 
M irzo  U lug‘bekning  hadisi  sharifga  ta y an ib ,  «Ilmga  intilm oq  —  h a r  b ir 
m uslim   va  m uslim a  uchun  farzdir»4,  d eb   m usulm on  ahliga  qilgan  d a ’vati 
bilan  ham ohang.
Bayhaqiy  o ‘z   asarlarini  ilmiy  yozishni  B eruniydan  o ‘rganganligini  ham  
ta ’kidlaydi:  «Ancha  ilgari  ustoz  A bu  R ay h o n   q o ‘li  bilan  yozilgan  kitobni 
ko'rgan  edim ,  u   so‘z  ma’nosini  c h u q u r  biladigan  va  asl  m ohiyatni  te ra n  
tushunadigan  odam   edi,  handasa  va  falsafada  o ‘sha  vaqtda  unga  leng 
keladigani  yo‘q  edi,  u  hech  bir  narsani  tavakkaliga  yozmasdi.  S o ‘zning 
uzayib  ketisliiga  sabab  shuki,  men  bu   «Tarix*ni  g'oyat  ehtiyotkorlik  va  q u n t 
bilan  o ‘qib  chiqdim *5.  Bundan  tushuniladiki,  kitoblardagi  om m aviy  k o m m u - 
nikatsiya,  shuningdek,  kom m unikatsiyaning  ilmiyligi  fan  va  ta ’Iim  yo‘n a- 
lishida om m aviy  munosabatlar sam arador bo'lish i  uchun asosiy om ildir.
Bu  sohadagi  ommaviy  kom m unikatsiya  haqida  boshqa  m ualliflar  ham  
aytib  o ‘tishgan.  M uarrix  Fazialloh  ibn  R uzbexon  Isfahoniy  o'zin in g   «Buxoro 
m ehm onnom asi»  kitobida  XVI  asr  boshida  Shayboniyxonning  T urkiston 
cho'lidagi  qozoqlar  ustiga  yurishlarini  tasvirlaydi.  1509-yillarda  S haybo- 
niyxon  Sam arqandga  qaytadi,  bu  h aq d a  Isfahoniy  shunday  yozadi:  «Yer 
yuzidagi  barcha  sultonlam i  bir  joyga  to 'p la b ,  olim lar  m a ’ruzasini  tinglash 
niyatini  izhor  etdi.  Turli  m unozarayu  m unoqashalar  avjiga  chiqdi.  O lim lar, 
fan  arboblari,  zodagonlar  va  eng  m o 'ta b a r  zotlar  m urakkab  m asalalam i  hal 
etishga  kirishdilar  va  belgilangan  ta rtib d a  m ubohasani  boshlab  yubordilar. 
U shbu  yig'inda  tengsiz  aql  sohibi  sam arqandlik  olim larni  q o ‘llab -q u w atlash
1  Mes A.  0 ‘sha manba,  231-bet.
2 Mes A.  0 ‘sha  manba, 233-bet.
3  Bayxaki Abul  Fazl. 0 ‘sha manba,  104-bet
4 Mirzo  Ulug'bek. To‘rt ulus tarixi. T.:  «Cho'lpon*  ,1993,  117-bet.
* 0 ‘sha  manba.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---