‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

deb  n o m   beradi.  Saboq  olish  u c h u n   u  yerga  ch o r  atrofdan  o d am lar 
d ary o d a y   o q ib   kela  boshiaydi,  xarajatlam i  esa  kutubxona  sohibi  o ‘z 
g ard a n ig a  oladi.  X urosondan  z iy o ra tch ilar  karvoniga  q o ‘shilib  kelib  qolgan 
falak sh u n o s  A bu  M a ’shar  al-B alx iy   kutubxonaga  kiradi-yu,  haj  qilishni 
h am   ta m o m a n   u n u ta d i» 1.
0 ‘sh a   davrlarda  k u tu b x o n a lard a  yoki  xususiy  bisotlarda  q an ch alar 
kitob  saqlanganligi  haqidagi  m a ’lu m o tla r  buning  yaqqol  dalili  b o l a   oladi. 
Ju m la d a n ,  «Bag‘d o d   h u k m d o rin in g   osiy  o ‘g‘lidan  967-yilda  17  m ing 
jild la n g a n   kitob  m usodara  etilganligi,  Rayda  vazir  Abul  Fazl  ibn  al-A m id 
b iso tid a  falsafa  va  adabiyotning  b a rc h a   sohalari  va  turli  fanlar b o ‘yicha  yuz 
tu y a d a n   o rtiq ro q   kitob  b o ‘lganligi,  as-S ohib  esa  o ‘z  xonadonida  shariatga 
o id   40 0   kajava  kitob  saqlaganligi,  B ag'dod  olim i  al-B aykaniy  k o ‘c h m o q ch i 
b o 'lg a n id a   kitoblari  u ch u n   63  savat  va  2  sandiq  lozim   bo'lganligi,  al- 
K azviniy  B ag'dodga  kitob  ortilgan  o ‘n   tuya  bilan  kirib  kelganligi2,  haqida 
va  b o sh q a   shunga  o ‘xshash  k o 'p la b   m a’lum otlar  bor.  B ulam ing  ham m asi, 
alb atta,  k ito b   o ‘rta  asrlarda  m u su lm o n   m am lakatlarida  keng  miqyosdagi 
o m m a v iy   kom m unikatsiya vositasi  b o ‘lganidan  dalolat  beradi.
A d am  
M es  X  asrd a  S harq  va  G ‘arbning  m ashhur  m adaniy 
m ark azlarid ag i  kitoblar  m iqdori  h aqida  qiyosiy  raqam larni  keltiradi.  U 
xalifa  al-A z iz  (386—996)-yilda  vafot  etgan)  kutubxonasi  xususida  sh unday 
m a ’lu m o tla m i  qayd  etadi:  «A ncha  keyingi  avlodlar  lining  kutubxonasidagi 
k ito b lar  m iq d o rin i biiishga  qiziqdt,  biroq  raqam lar
160  va  120  m ing jild  o ra lig 'id a   edi.  Ibn  at-T uvayr  aytishicha,  kutub- 
x o n an in g   k ichik-kichik  b o ‘lin m ala rid an   h ar  birining  eshikchasiga  zulfin  va 
q u lf o ‘rn atilg an   b o ‘lgan,  u   yerda  200  m ingdan  ortiq  kitob saqlangan.
A yni  o ‘sha  vaqtlarda  G ‘arb  kutubxonalaridagi  mavjud  kitoblar  haq i­
dagi  m a ’lu m o tlar  shuni  ko ‘rsatadiki,  Konstansadagi  jo m e ’  kutubxonasida 
IX  asrd a   350 jild ,  B eneditbeurendagi  kutubxonada  (1032-yilda)  100  d a n   sal 
o rtiq ,  B am bergdagi  jo m e  k u tubxonasida  (1130-yilda)  atigi  96  jild  asar 
b o 'lg a n » 3.  S harq  m am lakatlaridagi  kutubxonalar  shaxobchasi,  katalogla- 
rining  tu z ilish   tartibi,  kitoblarni  o lish ,  saqlash  va  hakozo  haqidagi  ko ‘plab 
ta fsilo tla r bizgacha  yetib  kelgan.
K ito b la r  k o 'p in c h a   bevosita  xonlar,  am irlar  va  sultonlar,  shuningdek, 
tu rli  ja m o a t  majlislari  va  yig‘inlarining  talablari  b o ‘yicha  yozilgan  va 
ta ijim a   qilingan.  M asalan,  N arshaxiyiiing  «Buxoro  tarixi*  asarining  asl 
nusxasi  ara b   tilida  943—9 4 4 -yillarda  «go‘zal  iboralar  bilan»  yozilgan  edi. 
1128-yilda  esa  u   Abu  N asr  A h m ad   al-Q uboviy  tom onidan  f^rs  tiliga  ta r- 
jim a   q ilin ad i.  A sarda  aytilishicha,  «bandalarining  k am tarini-'M uham m ad 
ibn  Z u fa r  ibn  U m a r  bu  ta ijim an i  m aqtovlar  va  faxrlar  egasi  A bdulaziz  ibn 
a l-H a m id   B u rh o n id d in   A b d ulazizning  oliy  majlisi  uchun  qisqartirib  bayon 
qildi*4.
1 Mes A   0 ‘styi  manba,  150-bet
2 0 ‘sha manba,  150-151-betIar.
3 Yoqub  Hamadoniy.  0 ‘sha manba,  101-bet.
4  M en A   O'sha manba,  150-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Til  va  adabiyot  om m aviy  k om m unikatsiya  shakli  sifatida  xizm at 
qilganligini  isbotlovchi  eslatm alar  B gyhaqiyning  «Tarixi  M as’udiy»  asarida 
ham   uchraydi.  M asalan,  bit  lavhada  a m ir  M as’ud   « barchani  bir 
chekkaroqqa  o ‘tqazishga  ishora  q ildi  va  so ‘ngra  nutq  q ilm oqqa  boshladi. 
Bu  hu k m d o r  n u tq   qilganda  yorug‘  olam dagi  odam lar  b oshlaridan  g o ‘yo 
durlar yog'ilayotgandek  va og‘izlariga  sh a k a r solinayotgandek  tu y u la r  e d i» 1, 
deyilgan.  N otiqlik  m ahorati  Sharqda  yuksak  baholanganügi  bois  o ‘shanday 
jim jim adorlik  va  rang-baranglik  b ila n   ta ’riflanar  edi.  B ayhaqiy  ham  
to ‘g ‘rid a n -to ’g ‘ri  shunga  ishora  qiladi:  «U shbu  «tarix»da  sh u n in g   u ch u n  
so ‘z   durlarini  tizdim ki,  toki  dunyo  ho y u   havaslari  ila  g ‘aflat  uyqusida 
yotganlar uyg‘ongaylar va  har bir  o d a m   bugun  va  ertaga  o ‘zi  u c h u n   foydali 
b iror  nim arsa  qila  olgay»2.  Bu  yerda  kitobning  tarbiyaviy  aham iyatiga  ham  
e ’tibor berilgan.
X ulosa  qilib  aytish  m um kinki,  o ‘sha  davrlarda  o m m aviy  k o m ­
m unikatsiya  usuli  bo‘lgan  til  va  adabiyot  xalqqa  yanada  y aqinroq, 
hayotiyroq  va  dolzarbroq,  ayni  z a m o n   talab-ehtiyojJariga  javob  berguvchi 
b o ‘lgan.  O lim lar  har  xi!  tillarda  va  tur!i  paytlarda  yozm a  m a ’lum otlar 
orqali  nazm   yoki  nasr  uslubida  asa rla r  bitib,  kitoblar  tuzganlar.  Y uqorida 
tilga  olingan  yozm a  kom m unikatsiya  turlari  bo ‘lmish  farm o n ,  fath n o - 
m alarda  saltanatga  daxldor  xesh -aq ro b alar  ahvoloti,  boshqa  voliylar  va 
azizlarning  holatlari  bayon  qilingan  b o 'lsa,  og'zaki  kom m unikatsiyaning 
«ilm lar  haqiqati  aqliy  va  m avhum   n a rsa la r  nozikliklaridan,  sirlar  kashfiyoti 
va  ilohiy  n u rlar  balqishidan  so'zlagan  h am d a  im tihon  m aydonini  kam olot 
va  am inlik  suvoriylari  bilan  birga  b alan d   him m atga  m unosib  va  o ‘tk ir 
tabiat  u ch u n   yoqimli  tarzda  yaratgan*3.  Bir  paytning  o 'z id a   a q l  bilan 
ch u q u r  flkrni  talab  etuvchi  bu  shakl  qisqa  vaqt  ichida  boshqa  b ir  tafakkur 
to m o n id an   qabul  qilinib,  o ‘sha  z a h o ti  o ‘z   kuchini  saqlagan  h o ld a  m uhim  
aham iyatga  m olik  vositachilikni  o m m av iy   kom m unikatsiya  ta rz id a  am alga 
oshiradi.
«Til  qalam ga  xitoban:  «U  shirin  ch a sh m a d an ,  ya’n i,  siyohdon  ichidan 
X izr  yangüg'  hayot  suvini  chiqarayotgan  vaqtida  dostonu  h ik o y atlar  asosini 
ziyrak  kishilar  nazariga  soddaroq  b ir  libosda jilvalantirsin,  s o ‘z   tu z u v c h i tab 
bulbuli  insho  havosida  parvoz  q ila r  e k a n ,  garchi  ah y o n -a h y o n d a,  doston 
kuylash  cham anzoriyu  so ‘z   bezash  m ajlisida  dostonlar  tu zib ,  navolar 
kuylasa  ham ,  am m o  asl jum lalar  sofligi  va  yetuk  fikrlar  xayoli  yot  istioralar 
vositasiyu  tushunarsiz  maqtov  o ‘x sh a tm a lar  sababi  bilan  q o ro n g 'u   va 
tutruqsiz  b o 'lib   qolmasin»,  degan  k o 'rsa tm a n i  berib,  dil  sirin i  oshkor 
qiladi»4.
S huningdek,  Bobur  Mirzo  a ra b   gram m atikasini  turkiy  x alq lar  tiliga 
moslab  isloh  qilishdan  hosil  bo‘lgan  yengil  «xatti  boburiy»  yozuvida  ijod 
etgan.  X attotlik  sa n ’ati  haqida  «Savodi  t a ’lim*  nom li  risola  yozgan  M unis
1  Bayxaki  Abul Fazl.  0 ‘sha manba,  89-]?ct.
2 0 ‘sha  manba, 272-bet.
i
 0 ‘sha  manba,  104-bet.
4 Bayxaki Abul Fazl. 0 ‘sha manba,  104-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---