‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

X o razm iy   A lisher  N av o iy n in g   «Xamsa»sini  nihoyatda  go ‘zal  xat  bilan 
k o ‘ch irg an .  B ulam ing  h am m asi  shuni  ko‘rsatadiki,  Q ‘rta   O siyoda  kitob 
c h o p   etish  texnikasi  k a sh f  etilm agan  bir  davrda  kotiblik  sa n ’atiga  talab 
n ih o y a td a  z o ‘r  b o ‘lgan.  Bu  s a n ’a t  esa  m adaniy  hayotning  qay  darajada 
ta ra q q iy   etganligidan  d ara k   be rad i.  Agar  o ‘rta  asrlardagi  m inglab  m adrasa 
v a   m aktablarda  olib  b o rilg a n   t a ’lim -tarbiya  ishlariga  e ’tib o r  beriladigan 
b o ‘lsa,  u lard a  darslik  sifatida  o ‘qitilgan  barcha  kitoblar  q o ‘lda  ko ’chirilib, 
z a ru r   ehtiyojlam i  q o n d irib   kelganini,  ko‘z   nurini  to ‘kib  u la m i  bunyodga 
keltiru v ch i 
x atto tlam in g  
zaxm atkashligini, 
m adaniy 
hayotdagi 
roli, 
jam iy a td ag i  m avqeyi  q an c h a lik   m a s’uliyatli  va  sharafli  b o ‘lganini  ta sa w u r 
q ilish   m um kin.  Bu,  ju m la d a n ,  o ‘rta   asr  axloq-odobida  xalqqa  m unosib 
x izm at  qiladigan,  nafs  b alo sin i  yengga  oladigan  pok  qalbli  insonlar  b o ‘lish 
ta la b   qilinganligining  m evasidir.
3-fasl.
  M a ’rifiy -raa’naviy  sohadagi  omraaviy  kom im inikatsiyalar
T a ’lim   va  fan  sohasidagi  om m aviy  kom m unikatsiya.  M usulm on 
S h arq id a  o ‘rta   asrlarda  t a ’lim n in g   asosiy  o ‘choqlari  b o ‘lgan  masjidlar, 
m a d ra salard a  ta ’lim  yakka  yoki  guruh  tartibida  olib  b o rilar  edi.  G u ru h h  
t a ’lim d a   «halqa»  deb  n o m   o lgan  usul  keng  tarqalgan  b o lib ,  b u n d a  oltita 
o d a m   o ‘tirib  tahsil  olardi.  M arkaziy  halqadan  yana  o ltita  shaxobcha 
ta rq a lib ,  h ar  b ir  a ’zo  ax b o ro tn i  yangi  halqaga  yetkazardi.  0 ‘rta  asr  olim i 
M u q a d d asiy   Q ohiraning  bosh  m asjidida  120  tagacha  a n a   shunday  halqani 
sa n ag a n .  A dam   M es  t a ’lim n in g   m azkur  shakli  haqida  quyidagilam i  yozadi: 
« K a tta   m aktablarda  t o 'r d a   ustozning  yordam chisi  -   m ustam liy  o ‘tirib, 
jim lik  o 'rn a ta r   va  ustoz  o 'q ig a n   suralarni  uzoqda  o'tirg an larg a yetkazar  edi. 
U s to z   ruhoniylar  h u zu rid a  saboqlarini  «Alham dulilloh»  shukronasi  va 
P a y g ‘am b ar  (s.  a.  v.  )ga  sa lo v o tla r  bilan  boshlardi.  S o‘ng  ovozi  yaxshi  bir 
b o la g a  Q u r’o n   oyatlarini  tilovat  qildirar,  bola  Q ur’on   tilovat  qilib  bo'lgach, 
u s to z   s h a ’niga  va  tolib larg a  xayru  ehsonlar  tilab,  Allohga  m unojotlar 
q ila rd i 
M ustam liy  su k u n a t  saqlashga  buyurar,  *Lo  iloha  illallohu 
M u h a m m a d u r  rasululloh»  d e b ,  ketidan  ustozdan  so ‘rar  edi:  «Alloh  Sizm 
o ‘z   p a n o h id a   asragay,  k im d a n   iqtibos qildingiz?»  S o‘ng  h a r  gal  Payg‘am bar 
(sallallo h u   alayhi  va  sallam )  yoki  biror  sahoba  nom i  uch rag an d a,  ortidan 
u n g a   tegishli  b o ‘lgan  h a m d u   sanolarni  takror  qilar edi»1  K o ‘rib  turibm izki, 
tin g lo v ch ilar  sukunati,  ta rtib i  va  diqqati  o 'sh a  asrlarda  ham   saboqlarni 
o ‘zlashtirishning  zaruriy  sh a rtlari  b o ‘lgan.
A lbatta  odatdagidek,  m u d a n isla r  orasida  qobiliyatlilari  ham ,  qobi- 
liyatsizlari  h a m   bo ‘lgan.  K o ‘p lab  m anbalarni  o ‘rganar  ek an ,  Adam   Mes 
y ozadi:  «A ytishlaricha,  m o ‘taziliy  al-Jubba’i  150  m ing  sahifa  so ‘zni  ijod 
e tg a n   u n in g   biro n   m a rta  kito b g a  qaraganini  birov  k o ‘rgan  h am ,  eshitgan 
h a m   em as,  faqat  b ir  galgina  al-X orazm iy  taqvim ini  ochayotib,  sahifaga 
n a z a ri  tushgan  ekan.  A bu  Ali  al-K aliy  besh jild  kitobni  y o ddan  o ‘q ig a n ^ .
*
1 Mes A.  0 ‘sha manba,  54-bet.
1 Mes A   0 ‘sha  manba,  154-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bir  karraiik  om m aviy  chiqishdagi  tinglovchilarning  u m um iy  soni  turlicha, 
bir  necha  o d am d an   10  piing  nafargacha  bo'lg an .  300—500  odam   oldida 
m a ’ruza  qilish  keng  u r f   b o ‘lgan.  Bu  dastlabki  sab o q d a  yig‘inning  bevosita 
tinglovchilari  keyinchalik  ushbu  m a’Ium otlam i  boshqalarga  yoyganlar. 
Taitibga  ko‘ra,  tinglovchilar  m a’ruzani  yozib  borg an lar.  Sahifa  yuqorisida 
esa  kun, joy,  m udarris  ism i  sharifi  va  m avzuni  q ay d   q ilib  qo'yganlar.  >
IX  asrgacha  fan,  odatda,  teologiya  (d inshunoslik)  va  falsafaga 
b o ‘lingan.  Shu  davrga  kelib  filologiya,  tarix  va  ju g 'ro fiy a  tiam   m ustaqil 
sohalar  b o ‘lib  ajralib  chiqadi.  O 'qitishda  hozirgi  davrgacha  didaktik  uslub 
ustunlik  qilib  keladi.  IX  asrda  esa  fanni  talqin  q ilish  (interpretatsiya)  deb 
nom tangan  tushuntirish  shakli  tarqala  boshladi.  B u  X  asr  boshlarida  t a ’lim 
m uassasalarining  yangi  turlari  paydo  b o 'lishiga  zam in  yaratdi.  Adam 
M esning  m azkur  ja ra y o n n i  tavsiflashicha,  o ‘q itish n in g   o ‘zgargan  uslubi, 
o 'z   navbatida,  o ‘quv  yurtlarining  yangi  turi  yuzaga  kelishiga  im kon  berdi 
va  tadris  (talqin  etish)  sharofati  bilan  shu  paytlarda  m adrasa  paydo  b o ia d i. 
Aftidan,  bunga  sabab  o ‘sha  paytdan  buyon  k o ‘p ch ilik   tom onidan  e ’tiro f 
etib  kelinayotgan  m unozaraning  tadris  bilan  uzviy  bog'liqligi  edi,  masjid 
esa  buning  u chun  u  q a d a r  maqbul jo y   hisoblanm asdi.  D em ak,  o'qitishning 
shu  kungacha  am al  qilib  kelayotgan  shakli  IX—X   asrlarda  yuzaga  kelgan. 
M anbalardagi  b archa  m a ’lum otlarda  N ishopurga  ishora  qilinadi.  Z éro, 
o 'sh a  vaqtlarda  bu   sliahar  ayni  shu  uslubdagi  o ‘quv  yurtlarining  maskani 
sifatida  Sharq  ulam oligining tayanchiga  aylangan  edi.  Eng  ishonchli  m anba 
sanaluvchi  «N ishopurlik  olim lar  tarixi»ning «muallifi  ai-H ak im   (1015-yilda 
vafot  etgan)  aytadiki,  birinchi  m adrasa  uning  za m o n d o sh i  al-Isfaroniy 
(1027-yilda  vafot  etgan)  u chun  o ‘sha  yerda  qurilgan.  Ibn  F iroq  (1015-yilda 
vafot  etgan)  m adrasasi  u n d an   keyinroq  qad  k o 'ta rg a n .  A l-Isfaroniy  kabi 
Ibn  Firoq  ham   al-A sh ’ariyning ashaddiy  m aslakdoshi  edi,  shu  boisdan  ham  
ular oddiy o g'zaki  usuldan  kelib  chiqqan  tadrisni  afzal  bilganlar»1.
T urli  m ansabdorlar,  vazirlar  to m o n id an   m udarris  va  toliblarga 
nafaqalar  belgilangan.  bu  bilan  esa  ular  o m m a n in g   bilim   darajasini  oshi- 
rishga  ham   hissa q o ‘shganlar.  F anlam ing alohida  ajratilib  o'qitilishi  maxsus 
o ‘quv  yurtlari  yaratilishiga  olib  keldi,  bu  ja h o n   ilm iy  kom m unikatsiyasi 
tarixida  yangi  bosqich  b o ‘ldi.  Adam  M es  yozganidek,  X  asrning  birinchi 
yarm ida  kutubxonalar  bilan  bir qatorda  ilmiy  m uassasalarning  yangi  shakl- 
lari  yuzaga  keldi,  y a ’n i,  kitoblam i  saqlash  ta ’lim   jaray o n i  bilan  birga  olib 
borilgan,  bajarügan  ish  u ch u n   m aosh  tayinlangan.  M o ‘sul  zodagonlaridan 
bo'lg an   shoir  va  olim   Ibn  H am adon  (935-yilda  vafot  etgan)  o ‘sha  davrda 
«Fanlar uyi*  (D a r al-ilm )  va  kutubxona tashkil  e ta d i.  K utubxonaga  ham m a 
kirishi  m um kin  edi.  Kam xarj  kishilarga  tekinga  q o g ‘oz  ham   berilgan. 
«383—994-yilda  B uyilar  vaziri  A rdasher  ibn  S ab u r  (415— 1024-yilda  vafot 
etgan)  B ag'dodning  g ‘arbiy qism ida  D ar  al-ilm ga  asos  soldi.  U ning  kutub- 
xonasida  Q u r’o n n in g   o ‘zidan  eng  yaxshi  x atto tla r  k o ‘chirgan  100  nusxa  va 
boshqa  kitoblardan  10400  tasi  saqlanardU 2.
1 O'sha manba,  154—155-betlar.
2  Baylaqi Abul Fazl.  0 ‘sha  manba,  104-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---