‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

va  o'qitilayotgan  fanlaiga  alo h id a  e ’tibor  berish  lozimligini  bayon  etdi.  Bu 
bo rad a  vaqflam i  tad q iq   etish  haqida  façmoni  oliy  chiqardi*1.  M uallif 
ta ’kidlaganidek,  Shayboniy  m adrasalar  qurish  va  ulam i  ta ’mirlash,  mudarris 
va  to lib lan ü   iqtidorlariga  m unosib  ravishda  taqdirlash  zarurligini  e ’tiro f etadi. 
B ular  barcljasi  yuqorida  aytib  o ‘tilgan  fikrlam i  yana  b ir  b o r  tasdiqlaydi, 
y a ’ni,  o ‘rta asrlardagi  h u k m d o rla r  nafaqat  tajovuzkoiük,  zulm  o'tkazish bilan 
m ash g 'u l  b o ‘lganlar,  balki  o ‘zlariga  tobe  hududlarda  ta ’lim ,  fan  va  hunar- 
m andchilikni davr talabiga  m os  yo ‘nalish  va shakllarda rivojlantirganlar.
D in —ommaviy  kom iuunikatsiyaning  ta ’sirchan  vositasi.  0 ‘rta  asrlarda 
S h a rq   m usulm onlari  u c h u n   d in   ijtim oiy  hayotning  asosiy  sohalaridan  biri 
hisoblangan.  C h unki  ja m o a tg a   uyushish  asosiy  shartlarid an   b o ‘lgan  din 
o d am larg a  yig‘ilgan  qav m   bilan   birgalikda  ibodat  qilib,  A lloh  so ‘zlarini 
qalblarga jo   qilgandan  key in   o 'z a ro   fikr alm ashishda,  m ahaIla-ko‘y»  cl yurt, 
d u n y o   yangiliklari  bilan  o ‘rtoqlashishda,  ilm iy  m u n o z arala r  qilishda  ham  
k o ‘m aklashgan.  S hu  bois  d in iy   kom m unikatsiyani  eng  keng  tarqalgan 
ko m m unikatsiyalardan  biri  d e b   hisoblash  m aqsadga  m uvofiqdir.
D in îy   k om m unikatsiya  tu rli  k o ‘riQishlarda  am alga  oshirilgan:  m eza- 
n a la rd a n   turib  a z o n   aytilg an ,  guzarlarda  ja r   chaqirilgan,  m asjidlarda  va’z 
o 'q ilg a n   va  hakozo.  D in iy   kom m unikatsiyaning  ran g -b aran g   usullari  o ‘rta 
asrla rd a  S harq  m a m la k atlarid a  yozilgan  ko‘plab  ilm iy  asarlarda  o ‘z  aksini 
to p g a n .  M isol  u c h u n   «Abu  M uslim   jangnom asi»  kitobini  olaylik.  M a ’lum - 
ki,  u n d a   islom   M arkaziy  O siyo  aholisi  u chun  yangilik  bo'lgan  vaqtdagi 
v o q ea la r  bayon  etilgan,  b u   p ay td a  odam lar  hali  yangi  dinga  to ‘liq  ko‘nikib 
u lgurm agan  edi.
A bu  M uslim   d in n i  fa q a t  q o ‘sh in   yordam ida  targ‘ib  etm agan,  balki  o ‘zi 
h a m   xalq  orasida  ta rg ‘ibot  ish lari  bilan  band  boMgan.  S h u n d ay  voqealardan 
biri  yilnom ada  q u y id ag ich a  tasvirlangan:  «Amir  M o h yom ing  uyidan 
ch iq ib ,  chorsuyi  k a m o n g o ro n n in g   o ‘zasiga  chiqdilar.  Y arim   kecha  b o ‘lib 
erd i,  b aland  ovoz  birla  a z o n i  M uham m adni  aytdilar.  Sohîbqiron  ovozi 
o la m g a   n u r  b o ‘ldi,  h am m ag a  eshitildi»2.
A sarning  boshqa  jo y id a  h am   diniy  kom m unikatsiyaga  o id   quyidagi 
s o ‘zla rn i  o ‘qiym iz:  «...V aqti  n a m o z   bo‘Idi.  Xoja  X u rd an   birla  masjidi 
jo m e ’ga  keldilar,  su n n a tn i  a d o   qildilar.  C hun  m uazzin  xutbaga  azon  aytti, 
xatib  m inbarga  chiqib,  a w a l  tav h id i  Xudovandi  o lam n i  o ‘qudi.  Andin 
s o ‘ng   n a ’ti  R asulullohni  a d o   q ild i,  ondin  m anqabat  o ‘q u d i,  u ch   yoronni 
t a ’rifu  tavsiílar  birla  a d o   q ildi*3.  Bunday  ovozlam i  eshitib,  m o ‘m inlar 
A llo h   va  vatandoshlari  o ld id ag i  o ‘z   burchlarini  ado  etishga  shoShilganlar. 
0 ‘z - o ‘z id a n   ayonki,  b u la m in g   barchasi  om m aviy  kom m unikatsiyadan 
b o sh q a   narsa  em as.
D in iy   kom m unikatsiya  a m a liy o ti  haqidagi  m a’lum otlar  Narshaxiyning 
k ito b id a  h am   keltirilgan.  M a ’lu m k i,  Buxoro  va  uning  atrofidagi  aholi  bir 
n e c h a   yil  davom ida  islom ga  k o 'n ik a   olm agan  va  arab lam in g   vaqtincha
1  Fazlallax ibn  Ruzbexan  Isfaxani.  0 ‘shamanba,  157-bet.
2 Abu  Muslim jangnomasi,  74-bet.
J 0 ‘sha  manba,  31-bct.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ketishlaridan  foydalanib,  otashparastlikni  qayta  tiklagan.  A rablar  bunga 
qarshilik  k o ‘rsatishga  harçhand  uringanlar,  biro q   faqat  kuch  ishlatlsh  yo'li 
bilan  em as.  K itobda shunday deyiladi:
«Qutayba  ibn  M uslim   to'qson  to ‘rtinchi  yili  (hijriy   hisobida)  Buxoro 
hisorining  ichida  m asjidi jo m e '  bino  qildi.  U  jo y   ilgari  butxona  edi.  Q utay­
ba  Buxoro  aholisiga  h ar ju m a   kuni  u   yerga  yig‘ilishni  buyurdi.  C h u n o n c h i, 
u   h ar  ju m a   kuni  ja rc h i  qo'yib,  «Jum a  n am oziga  h o zir  bo'lgan  h ar  bir 
kishiga  ikki  diram   beram an»,  deb ja r  ch aq irtirar  e d i» 1.  Buxoroliklarning  bir 
qtsm i  nam ozni  ushbu  masjidda,  bir  qism i  R eg isto n d a,  y a ’ni,  katta  o chiq 
m aydonda o'q ird i.
D in  hukm dorlarga  ularning  hokim iyatini  m ustahkam lashda  yordam  
berardi,  u la r  h am   d in n i  q o 'lla b -q u w atlab   tu rish a rd i.  N arshaxiy  hokim iyat 
tepasida  tu rg an lar  yoki  badavlat  o dam lar  o d d iy   fuqarolarga  masjid  va 
m adrasalar  qurib  in ’o m   qilganlari  haqida  yozadi.  O m m aviy  k om m uni- 
katsiya  sharoitini  yaxshilash  niyatida  ular  m asjidlar  oldida  nam ozga 
choriash  u c h u n   u n c h a   katta  bo‘lm agan  m in o ra lar  tiklashgan,  ichkarida  esa 
m inbar  va  m eh ro b lar  barpo  etishgan.  Ma&alan,  B u xoroda  islom  dini  q aro r 
topganidan  keyin  a m ir  Ismoil  Som oniy  b ir  q a m ish z o r  jo y n i  sotib  olib, 
tozalatganidan  keyin  foydalanish  u chun jo m e ’  m asjidiga  in ’om   qiladi.
H ukm dorlar  o ‘z   shon-shuhratlarini  o rttirish   m aqsadida  turli  diniy 
m arosim lar  o ‘tkazishgan,  bu  m a’rakalarda  u la m in g   n o m la ri  jam o at  oldida 
qayd  qilingan.  A m ir  M as’udning  farm onlaridan  b in   quyidagicha  bo ‘lgan: 
«U kam iz  bizning  noibim iz  bo'lsin,  shaharlardagi  m inbarlardan  bizning 
ism im iz  xutbaga  q o 'sh ib   o'qitilsin,  so 'n g   u n in g   ism i  xutbaga  q o ‘shib 
o 'q ittirilsin ,  tangalar,  durlar  va  dinorlardagi  tiro z lard a  a w a l  bizning 
ism im iz,  so 'n g ra  uning  ismi  zarb qilinsin.  Q ozilar  va  voqealardan voqif etib 
turuvchi,  hudaychilar  a ’lo  hazratim iz  am ru  farm o n la rin i  tayinlagaylar,  toki 
biz  m usulm oitlar jam o asi  ichida  ular  xohlaganidek  h u k m   yurgizaylik»2.  U  
yoki  b u   hollarda  d iniy ja m o a   ichida  ko'p lab   xu tb a  yoki  fatvolar  o'qilganligi 
Bayhaqiy  keltirgan  m isolda  yaqqol  ko'rin ad i:  «T abboniy  shajarasi  im om  
Abul  Abbos  T abboniydan  (Alloh  u n d an   rozi  b o ‘lsin)  boshlanadi.  U   hoji 
im om   Abu  Sodiq  Tabboniyning  (Alloh  uni  b a lo lard an   saqlasin)  bobosi 
b o ‘lib,  hozirda  d o rulam on  u m r  kechirm oqda.  M a n i  AÍÍ  M aym unning 
rabotida  q o ‘nib,  h a r kuni  yuzlab  fatvo  chiqaradi*3.
D iniy  kom m unikatsiyaga  aloqador  m iso llar  A dam   M es  kitobida 
k o 'p lab   keltirilgan.  M usulm on  olam ida  hadisshunoslik  keng  rasm   b o 'lg an , 
m uhaddislarning  ayrim lari  jonli  qom us  hisob lan g an .  Bu  haqda  m u ailif 
yozadi:  395— 1005-yilda  vafot  etgan  Ibn  M a n d a   (u   xattom   u l-ra h h o lin  
b o'lgan,  y a ’ni,  rahholinni  xatm  qilgan)  h ad isla rn i  tinglash  va  to ‘plash 
u ch u n   saltanat  bo ‘ylab  k o ‘plab  sayohatlarga  c h iq q a n .  U   1700  hadisni 
to*plagan  va  40  kajava  kitob  olib  kelgan.  S am a rq a n d lik   Abu  X atim   (354— 
965-yilda  vafot  etgan)  T oshkentdan  Iskandariyagacha  m ingga  yaqin  ustoz
1  Narehaxiy. 0 ‘sha manba,  174-bct.
3 
Bayhaqi Abul  Fazl. Olsha manba,  147-bet.
3 
0 ‘sha  manba.  276-bct.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---