‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

d in iy   ta sh k ilo tlar  tizim in i  y aratdiki,  ulam ing  m ustahkam   silsilasi  G ‘arbiy 
Y evropa,.  V izantiya,  K ichik  p siy o n in g   bir  qism i  va  h atto   Shim oliy  Afri- 
k a g a ch a  yetib  bordi.  M ajusiylik  va  boshqa  din  vakiliarining,  ayniqsa, 
y ah u d iy lar,  so‘ngra  m u su lm o n la rn in g   xristîanlikka  m ajburlanishi  faqat 
u la rd a g in a  em as,  balki  bu   zulm ga  qarshi  chiqqan  nasroniy  o lim lar,  davlat 
a rb o b la ri,  publitsistlarda  h a m   norozilik  kayfiyatini  uyg'otdi.
O 'r ta   asrlarda  publitsistikaning  yuzaga  kelishi  xristian  cherkovi  eng 
o b r o ‘li  arboblarining  B ibliyadagi  fïkilarga  qarshi  chiqishga  ruxsat  ber- 
m aganlikJari  bilan  h a m   bo g ‘liq  boMdt.  Z efo,  ular  hatto   M uqaddas  kitob 
(y o zu v )n i  sharhlashga  ham   y o ‘l  q o ‘ym asdilar.  Bu  ish  bilan  faqatgina  yuqori 
ta b aq a d ag i  d in   arboblari  sh u g ‘ullanishlari  m um kin  edi.  Bu  esa,  tabiiy 
rav ish d a,  boshqa  faylasuflar  noroziligini  keltirib  chiqarardi.  C herkov 
ta q iq la sh   choralarin i  va  o ‘z   tazy iq in i  kuchaytirgan  sari  odam lard a  bilim  
egallashga  intilish  h am   o sh a  b ordi.  0 ‘z  navbatida,  bu   h o l  keng  qam rovli 
ku rash g a  ch o rla r  edi.  Shu  ta riq a   cherkovga  qarshi  ch iq q an la m in g   jipsla- 
sh u v i  yuz  berdi.  H a tto ,  ch erk o v n in g   eng  ilg‘o r  arboblari  h am   (m asalan, 
A vliyo  A vgustin),  h aq iq atg a  intilish  iiatîjasida,  o ‘zlari  bilm agan  holda, 
c h erk o v g a  qarshi  b o ‘lib  q olardilaf.
M a zk u r  holatlarga  k o ‘ra  o ‘rta  asrlarni  jim jitlik  davri  ed i  desak,  katta 
x ato   b o ‘lardi.  Bu  cherk o v   o ‘z   o b ro ‘si  orqali  kuchli  tazyiq  o 'tk az g an   davr 
b o ‘ldi:  u   o ‘z   du sh m an larin i  q a m o q q a   tashlar,  qatl  etar,  qiynoqqa  solar  va 
ta q iq la r^ a  m ahkum   q ila r  edi.  S h uning  uchun  unga  qarshi  kuchli  ju n b u sh , 
h a ra k a t  h a m   yashirin  ta rz d a   dav o m   etardi.  Bunday  sharoitda  ijtim oiy  hayot 
z o h ira n   sokinlik  taassurotini  u y g 'o ta r edi.
0 ‘rta  asrlar  davrining  ruhi  publitsistik  kurashlar,  faol  to ‘qnashuvlarda  o ‘z 
ifodasini  topdi.  Xristianlik  majusiylik  bilan  kurash  davom ida  yuzaga  kelib, 
ja m iy a td a  m ustahkam   o lrin   egallay  bordi,  bu  esa  publitsistik  janglar, 
kurashlarga  sabab  b o ‘ldi.  Publitsistik  bahslar  haqiqatni  izlab  topishga  olib 
kelardi,  shuning  uchun  xristian  dini  Uyg'onish  davrida  o ‘z   o ‘m ini  tafakkurga 
b o 'sh atib   berishga  m ajbur  edi.  Qisqacha  aytganda,  o 'rta   asrlar  «sokinligi» 
keyinchalik  U yg'onish  davri sifatidagi  «portiash*  tarzida nam oyon b o ‘ldi.
U sh b u   qism   yakunida  sh u n i  t a ’kidlab  o ‘tish  jo izk i,  xristian  c h e r- 
k o v in in g   ustuvorligi  o ‘sha  d a v r  u c h u n   asosiy qonuniyat  edi.  S huning  u chun 
ch erk o v g a  qarshi  kurash  u n in g   kuchli  tazyiqiga,  zulm iga  qarshi  tabiiy javob 
oMaroq  nam oyon  b o 'ld i.  C h e rk o v   hokimiyatini  ag'darishga  q o d ir  kuch 
y o 'q lig i  bois  publitsistika  u n g a  q arsh i  kurashning eng  m u h im   vositasi  b o ‘lib 
m a y d o n g a  chiqdi.  K urash  y ash irin ch a  borardi.  0 ‘rta  asrlar  d iniy  falsafasi 
o 'z g a c h a ,  erkin  fikrga  n isb a ta n   ayovsiz  m unosabatda  boMardi.  U ning 
q o n u n ia rin i  in k o r qilishga ja z m   etganlarga shafqat  yo‘q  edi.  A ytish  lozim ki, 
b u   d a v rd a   falsafa  ham   m a ’lu m   darajada  inqiroz  h o latini  boshdan  kechi- 
ray o tg an d i.  B unday  vaziyat,  e n g   a w a lo ,  faylasuflaming  o ‘zlarini  qo n iq tir- 
m asdi.
T aniqli  m utafakkir  P er  Abelyar  (1079—1142)  hatbiy  oilada  voyaga 
yetgarüigiga  qaram asdan,  oilaviy  a n ’analar  davomchisi  bo'lm adi,  aksincha, 
falsafaga  beriltb  ketdi.  M aikuraviy kurash davr taqozosi,  ifodasi bo'lgani  uchun 
u n g a  k o'proq  ijtimoiy  m uam m o lam in g   adolatli  yecliimini,  haqiqatni  izlovchi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tinib-tinchim as  odam lar  kelib  qo‘shilardilar.  P e r  Abelyaming  o ‘zi  ham  
«Mening  ko‘jg an-kechiigan  musibatlarim  tarixi»  kitobida  o'zídagi  bor  narsani 
balis  quroliga,  falsafaga,  m uboliasa-m unozaralarda  q o ‘lga  kiritilajak  o'ljaga 
almashtirganini  aytadi.  Bunday  misollar  o ‘rta  asriarda  mafVuraviy  kurash  davr 
qonuniyatlaridan  biri sífatida  yuzaga  chiqdi,  deyishga  asos bo‘ladi.
M utaxassislaming  ta ’kidlashlaricha,  bahslar,  so'zam ollik  musobaqalari 
Abelyarga  o ‘sha  paytdagi  jangari  Fraiisiyaning  h ar  qanday  jaiigu  jadallaridan 
go‘zalroq  tuyulardi.  U  fransuz  millatiga  m ansub  edi,  o ‘sha  paytdagi  Fransiya 
esa  bosqinchiligi  bilan  ajralib turandi.  Bu  fikr  nafaqat  Abelyarga  nisbatan,  balki 
boshqalai^a,  m asalan,  Avliyo  Avgustinga  nisbatan  ham   to ‘g‘ri  keladi,  deyi- 
shim iz m utnkin.  Zam ondosh do'stlari  va  olim lam ing  aytishlaricha,  falsafiy aql, 
publitsistik  jo'shqinlik,  kuch-quwatga  to'lib  toshgan  odam  bo‘lgan  Ávliyo 
Avgustinning  vujudida  misoli  urush  qaynar  edi.  U   axloqiy-falsafiy  asarlar 
yaratib,  ilg‘o r  ijtimoiy,  düiiy  fikrlami  targ‘ib  qilardi.  Butun  hayoti  jaiigu 
jadallardan  iborat  bo‘lgan  bu  insonga  xos  yuksak  darajadagi  qobiliyatning 
jum bog‘i  ham   xuddi  shu  narsada  yashiringan  edi.  Avliyo  Avgustin  22  kitobdan 
iborat  «Ilohiy  shahar*  nomli  yirik  asar  yaratgan.  0 ‘n  uch  yil  davom ida 
yozilgan bu  kitob  o 'rta   asrlaming  m ashhur asarlaridan  biri  b o ld i.  M uallif unda 
m ukammal  shahar  qanday  bo‘lishi  kerakligi  haqida  fikr  yuritadi.  Aytish 
lozimki,  buiiday  qarashlar Avgustingacha  Forobiyning  «Fozil  odam lar shahri»- 
da ham  ilgari suriigandi.
Y uqorida  t a ’kidlaganim izdek,  o ‘rta  a s rla r  sharoitida  publitsistika 
cherkovga  qarshi  kurashning  eng  kuchli  vositasi  va  insonlar  om m av iy - 
m a’naviy  hayotining  asosiy  ifodasi  b o ‘üb  xizm at  qildi.
Shuni  ham   ta ’kidlab  o'tm oqchi  edikki,  ushbu  bobda  aniq  publitsistik 
asariar  nom i  kam roq  keltiriladi.  Z ero,  o ‘rta  asrlar  publitsistikasi  n am u n a- 
Iariga  asosan  Rim   papasi  maktublari,  uning  xalqqa,  qirollar,  im peratorlarga 
m urojaatlari,  cherkov  farmonlari,  din  arboblarining  maktublari,  manifestlari 
ham da  hukum atlar,  qirol  va  vazirlam ing  ko‘plab  k o ‘rsatmalari,  olim lam ing 
bahslari,  m ualliflari  yashirin  (anonim )  m urojaatlar  va  boshqa*  shu  kabi 
sanoqsiz hujjatlar yorqin  misol  b o 'la olíshi  m um kin.
Ikkinchidan,  o ‘rta  asrlarga  doir  ko‘plab  m a sh h u r  publitsistik  asarlarda 
mualliflarning  nom lari  ko'isatiimagan.  Bu  o ‘sh a   d av r  uchun  oddiy  hol,  h atto  
qonuniyat  edi.  O dam lar  turli  sabablarga  k o ‘ra -k im d ir  tazyiqlardan  ch o ‘chi* 
gani  uchun,  yana  kim dir  muayyan  asarda  ifodalangan  fikrni  xalqniki  d eb  
bilganidan  kam tarlik  qilib,  o‘z  ism -shariflni  yashirar  edi.  Rim  papasi  va 
Yevropa  qirollarining  asarlariga  to ‘xtaladigan  b o 'lsak ,  ular  xalqqa  aytilm oq- 
chi  fikrlaming  asosiylari  bo'lmagan.  Q uyiroqda  b u n in g  tahlilini keltiramiz.
M u h im i-o ‘rta  asrlar  publitsistikasining  q o nuniyatlaridir.  U iarni  a n iq - 
lash  u chun  esa,  ism lam i  ko'rsatish  shart  e m a s,  deb  o'ylaym iz.  B uning 
ustíga  o ‘sha  m ualliflarning  asarlari  hozirgi  k u n d a  uncha  ham   do lzarb  
emasligi  bois  bay o n im iz  uchun  ortiqchalik  qilish i  va  yetkazm oqchi  b o 'lg a n  
asosiy  flkrím izning  ilg‘ab olinishiga  xalaqit  berish i  h am   m um kin.
0 ‘rta  asriarda  qozi  rolini  o'tay  oigan  publitsistika  keng  halq  om m asining 
taqdiri  uchun  javobgar  ta ra d a  nam oyon  b o ‘Iib,  turli  yo‘nalishlarda  sam arali 
rivojlanarkan,  o ‘sha  davr  mutafakkirügining  ruhi  va  vujudiga aylana bordi.  D in
www.ziyouz.com kutubxonasi

---