‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

fo y d alan ilg an in i  aytish  m um kin.  U lardan  ayrim lari  u m sh lard an   keyin, 
y a ’n i,  tin c h   zam onlarda  h am   q o ‘llanilgan.  «Abu  M uslim   jangnom asi»da 
B ani  T o y   va  Bani  H oshim   q abilalari  haqida  hikoya  qilinadi.  B ani  Toyning 
b ir  ja n g d a n   keyingi  ahvoli  q u yidagicha  tasvirlanadi:  «Y ana  Sayyid  Junayd 
c h iq ib ,  ul  qabila  birla  jang  qildilar.  Q abilai  Bani  T o y   tang  bo'ld ilar.  Oxir 
q ab ilan in g   k attalari  b ir  yerda  o 'ltirib ,  kengash  qilib  aytdilarki,  «Ey 
y o ro n la r,  Sayyid  Junayd  bizlarga  shikast  berdi,  bisyor  tang  b o 'ld ik .  B ui  ikki 
q a b ila n in g   orasiga  d o ‘stlik  va  oshin o lik   paydo  b o ‘lsa,  dedilar.  Alqissa, 
ta m o m i  m a rd u m   m aslahatni  b ir  e rd a   qo ‘yub,  ittifoq  birla  M ahloilni oldig‘a 
kirib  ay td ila rk i,  «Ey  M ahloil,  b iz la r  Sayyid  Junaydning  ja n g id in   shikast 
yeb,  sa n in g   oldingga  kelduk,  n im a   bo'lu rk i,  bu  ikki  qabila  orasida  sulh 
pay d o   b o ‘Isa*,  dedilar»1.  « T em ur  tuzuklari»,  Sharafiddin  A li  Yazdiyning 
« Z afarn o m a » ,  B obum ing  «B oburnom a»  asarían   va  hokazolarda  bunday 
h arb iy   m a sh v aratlar  bayoni  k o ‘p!ab  uchraydi.  U rush  harak atlarid an   oldin 
va  ja n g ia r   c h o g 'id a   baland  ovozli  kom m unikatsiyadan  k o ‘p   foydalanilgan. 
«B uxoro  tarixi*  m uallifl  Q utayba  A bu  M uslim ning  yaxshi  tashkil  etilgan 
q o ‘sh in lari  tovushli  am r  berilishi  bilan  tezda  saflangani  h aqida  hikoya 
qiladi:  « M u su lm o n lar tezlik  bilan   k am ay   chalib,  ham m alari  birdan  otlariga 
m in d ila r va  saflarga  tizildilar*2.
A rab  
fotihlariga  qarshi 
q o ‘zg‘olonlarda 
M uqanna 
h am   harbiy 
k o m m u n ik atsiy an in g   turli  usuilaridan  foydalangan.  N arshaxiy  bu  borada 
sh u n d a y   yozadi:  «M uqanna  h a r  viloyatga  no m a  yozib,  o ‘zining  doim iy 
(tash v iq o tch ilarig a)  berdi.  N ó m a d a   shunday  yozadi:  «R ahm li  va  m ehribon 
T an g ri  n o m i  bilan   sayyidlar  sayyidi  H oshim   ibn  H o sh im d a n   falonchi 
o ‘g ‘li,  h a m d   X udoga  b o 'lsin ,  u n d a n   boshqa  xudo  yo‘q,  u   O dam n in g   ham , 
N u h ,  Ib ro h im ,  Iso,  M uso,  M u h a m m a d   va  Abu  M uslim lam ing  h a m   xudosi- 
d u r.  S o ‘nggi  s o ‘z   shuki,  q u d rat,  egalik,  izzat  va  hukum at  M uqannanikidir. 
M e n g a  im o n   keltiring  va  bilingki,  podshohlik  m enga  xos  —  unga  la ’n atlar 
b o 'ls in ,  —  azizlik  va  xudolik  m en ik i,  m endan  boshqa  xudo  y o ‘q,  —  o g ‘ziga 
tu p ro q ,  —  kim ki  m enga  im on  keltirsa, ja n n a t  o'sh an ik i,  kim ki  m enga  im on 
k eltirm as,  d o 'z a x   uniki*3.
M a zm u n i  bizgacha  m ing  yil  oldindan  yetib  kelgan,  ushbu  xat qadim dan 
ja n g o v o r  sharoitlarda  maxsus  h arbiy  dala  pochtasi  mavjud  bo'lganligini 
k o ‘rsatadi.  A dam   M es asarida  h am   b u   haqda  m a’lum otlar uchraydi:  «Harbiy 
yurishlar  c h o g ‘ida  hukum at  u ch u n   harbiy—dala  pochtasi  tashkil  etdilar. 
M asalan ,  B ag'dod  sarkardasi  914-yilda  fotimiy  bosqinchilam i  b artaraf  etish 
u c h u n   M isrga  qarshi  urush  qildi.  V azir  yuguruk  tuyalarda  p o ch ta  tashkil 
etish n i  a m r   qtldi,  u   M tsm i  B ag'dod  bilan  h ar  kuni  b o g la b   turishi  lozim 
edi*4.  B u  va  boshqa  kitoblarda  ja n g   sliaroitlarida  kom m unikatsiyaning  turli 
vositalari,  m asalan,  kabutar,  ayg‘o q ch i  va  hokazolardan  foydalanganliklari 
h aq id a  k o ‘plab  m isollar keltirilgan.
1 Abu  Muslim jangnomasi,  9-bet.
2  Narehaxiy.  0 ‘sha manba,  42—43-betlar.
3  0 ‘sha manba, 61—62-betlar.
*  
Mes A  0 ‘sha manba, 273-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bobga  xulosa  sifatida  quyidagilam i  t a ’kidlash  m um kin.  531-yilda 
E ron  shohi  X usrav  Anushervon  I  o ‘z   davlatida  akadem iyalar  o c h ib ,  ularga 
G rctsiya  faylasuflarini  taklif etib,  S harq  R enessansiga  asos  soldi  d esak ,  xato 
boMmasa  kerak.  M ing  yil  davom   etgan  bu   U yg'onisli  o 'sh a   d av rd a  S harq 
xaiqlari  o m m aviy  kom m unikatsiyalar  y ordam ida  ilm -fan,  ta ’lim ,  m aorif, 
m adaniyat,  m a’rifat  va  shu  kabi  so h a lard a  am alga  oshirgan  bu y u k   yuk- 
salishdir.  S hu b h a  y o 'q k i,  Sharq  R enessansi  b o ’lm aganda  g 'a rb   R enessansi 
ham   voqe  b o 'lm asdi  yoki  u  o 4zin i  bo sh q ach a  tarzda  n am o y o n   etg an  
b o ‘lardi.
F alsafa,  tarix,  ilmu  nujum  (astro n o m iy a),  riyoziyot  (m atem a tik a ), 
m ineralogiya,  tibbiyoc  va  boshqa  fa n la r  rivoji  faqat  keng  m iqyosda  olib 
borilgan om m aviy  kom m unikatsiyalar  natijasi  bo'ldi.
Bir  q a to r  buyuk  davlatlar  h a m   keng  ko‘lam da  olib  borilgan  siyosiy, 
iqtisodiy,  m adaniy,  diniy,  haibiy  o m m av iy   bog‘lanishlar  natijasida  vujudga 
keldi  va  rivojlandi.  Ularning  huk m d o rlari-x o n lar,  podsholar,  a m irlar, 
sultonlar,  vazirlar,  devon  boshliqlari,  sarkardalar  om m aviy  k o m m u n i- 
katsiyalam m g  tashkilotchilari  sifatida  k atta  rol  o'ynadi.  B unday  b o g 'la - 
nishlam i  am alga  oshirganlar  esa  ta rix ch tla r,  yozuvchi,  shoirlar,  faylasuflar, 
taijim onlar,  kotiblar,  xattotlar b o 'ld i.  B og'lanishlar  masjid,  m adrasa,  saro y - 
lar,  m aydon,  bozor,  guzarlardagi  ta d b iriard a  yuz bergan.
O m m aviy  kom m unikatsiya  jara y o n lari  og'zaki,  yozm a  va  tasviriy 
shakllarda  am alga  oshirilardi.  O g'zaki  tad b irlar  qatorida  m ajlis,  kengash, 
suhbat,  m aslahat,  m a’ruza,  m u sh o ira ,  sh e ’rxonlik,  va’zxonlikni  aytish 
o ‘rinlidir.  Y ozm a  om m aviy  kom m unikatsiya  kitob,  risola,  sh a rh ,  ta ijim a , 
she’r,  d o sto n ,  farm on,  am r,  buyruq,  xatlard an   iborat  edi.  Tasviriy  o m m a ­
viy  kom m unikatsiya  sirasiga  bayroq,  olov,  tu tu n ,  tanish  b uyum lar  kirardi. 
M uloqot  arab,  fors,  lotm   va  turk  tillarid a  bo'lgan.
0 ‘ita   asrlarda  barpo  etilgan  davlatlarda  om m aviy  k o m m u n i-k a tsiy a - 
lam i  am alga  oshiradigan  devon  a l-b o rid ,  jarchilar,  ch o p arlar  singari  m ax- 
sus xizm at  va  xodim lar  ham   bor edi.
O dam larning  ushbu  bobda  b ay o n   qilib  o'tilgan  o ‘zaro  b o g 'la n ish  
usullari  keyingi  davriarda  om m aviy  kom m unikatsiyaning  zam onaviyroq 
vositalari  paydo  bo'lishida  m uhim   bosq ich   vazifasini  o 'tad i.  •
[ V  bob.
  0 ‘RTA ASRLARDA  Y EV R O PA   P U B L IT S IS T IK A S I
1-fasl.
  Publitsistika davr  ru h iy ati  va  qonuniyati  sifatida
0 ‘r ta   asrla rd a  davr  ruhiyati.  In so n   tafakkurining  rivojlanishi  h ech  
q ach o n   to 'x ta b   qolm agan.  X ristianlik  q a ro r  topib,  uning  erkin  fikrga  qarshi 
kurashi  kuchaygan  sari  unga  m uxoliflik  h am   ortib  bordi.  B uyuk  m u ta - 
fakkirlar,  d in   arboblari  dinning  q ay ta  q u ruvchi,  yaratuvchi  va  poklovchi 
sifatidagi  kuchiga  ishonar  edilar.  L ekin  qadim gi  R im da  xristianlik  rasm iy 
ravishda  hukm ron  din  deb  tan  o lin g a n d a n   keyin  300  yil  m obaynida  b u tu n  
Y evropada  k atta  kuchga  ega  b o ‘lgan  k o ‘plab  cherkovlar  va  b o sh q a   turli
www.ziyouz.com kutubxonasi

---