‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

V iloyat  va  nohiyalarning  m a ’m uriy boshqaruvi jarayonida  m arkaziy  va 
m ahalliy  h o k im iy a t  o ‘rtasida  axborot  alm ashuvi  tu rli  shakllarda  olib  borilar 
edi.  A xborot  y o 'n a lish i  k o ‘p incha  yuqori  hukm dorning  ruxsati  bilan 
boshqarilardi.  X a t  q o ‘lga  tegishi  bilan  e ’lo n   qilingan,  keyin  rejalashtinlgan 
am allar  qoU lanilgan.  «Abu  M uslim   jangnom asi*  kitobida  aytilishicha, 
X uroson  h o k im i  N a sr  Sayyor  jan g lard an   birida  Abu  M uslim m   yengib, 
d u sh m an in i  q a tl  etm o q ch i  b o la d i.  S hu n d a  uning  ak obirlandan  Xoja 
M u h a m m a d   T o h ir   X o'jan d iy  sh unday  e ’tiro z   bildiradi:  «Ey am m   X uroson 
bu   rah n a g arn i  xalifayi  M arvondan  beruxsat  o ld u rm a k   oson  em as,  a w a l 
xalifaga  n o m a  
yuborgil!  X alifaning  javobiga  qarab,  oMdirgil  desa, 
o 'ld u ru re an .  Y o  b u   tarafga  yuborgil  desa,  anin g   farmoyishiga  am al  qihb 
yuborm ak  kerak*.  X ojaning  so 'zlari  N asri  Sayyorga  m a’qul  b o ‘ldi.  Bu 
v oqealam i  m u n sh iy lar  «nom a*ga  yozib,  b ir  piyodai  chobuk  qo  liga 
berdilar.  U l  p iy o d a  «nom a»ni  olib,  Shorn  tarafiga  ravona  b o 'ld i» 1.  Davlat 
aham iyatidagi  tu rli  ishlarni  yuqoridan  o g ‘zaki  yoki  yozm a  farm oniarsiz 
am alga  o sh irish   q o n u n g a  bo ‘ysunm aslik  d eb   tushunilgan  va  jazolangan. 
Shu  bois  h a r   xil  sabablar  bilan  tu rli  darajadagi  hukm dorlar  o   rtasida 
io‘sh q in   y o zish m a  asrlar  m obaynida  deyarli  uzluksiz  ravishda  davom   etgan. 
B unday  y o zish m a larn in g   hajm i,  m azm u n i  va  shakllari  ko  phgini  hatto 
ta s a w u r  e tish   qiyin.  0 ‘rta  asrlarda  S harq  davlatlarida  xatlar,  shubhasiz, 
om m aviy k o m m unikatsiyaning  eng  m u h im   shakli  hisoblangan.
M asalan ,  A d am   M es  keltirgan  bir  m isolda  xat  boshqa  h ar  qanday 
ko‘m akdan  y u q o ri  qo'yilgan:  «Yaxshi  s o ‘zning  savobjga  h ech   narsa 
vetm aydi,  8 2 3 -y ild a  M akka  suv  to sh q im d an   xarob  bo 'lad i  va  ^ h t a   u 
voqqa  pul  va  tasalli  so ‘zlari  bitilgan  xat  yuboradi  va  «xat  m akkalikiar 
u ch u n   p u ld a n   k o ‘ra  qim m atliroq  ekani  uqtiriladi*2.  O hm   o  rta  asrlarda 
aloqa  vositasi  sifatida  xat  sa n ’atiga  m ufassal  tavsif  b en b   shunday  deydi. 
« I X -X   asrla rd a  esa  xatlar  ajoyib  ashyo  -   jo nli  so‘z  bilan  ishlangan 
m usu lm o n   b ad iiy   hunarm andchiligining  eng  nafis  san’at  asarían  sifötida 
nam o y o n   b o ‘ladi.  0 ‘sha  vaqtdagi  k o ‘plab  vazirlar  xat  uslubiyotim   m ahorat 
ila  egallaganlari  tasodifiy  em as  va  ularning  xatlari  kitob  shakhda  chop 
etihshga  m u n o sib d ir.  Al-Xasib,  Ibn  M uqli,  al-M uhallabiy,  Ibn  al-A m id, 
as-S o h ib   va  S o m o n iy lar  vaziri  al-Isqofiyning  xatlari  shunday  m uhim  
m an b ala r  sirasiga  kiritsa  bo ‘ladi.  A l-Isqofiy  davlat  yozishm alanm ng^ yetuk 
ustasi  deb 
hisoblanardi*3. 
M am lakat  h am d a   viloyatlam i  m a  m u n y  
boshqarish  ja ra y o n id a   aholini  om m aviy  ax borot  bilan  ta ’m inlashm ng  turli
xil  usullarid an   foydalanilgan.
S h u n in g d ek ,  «M usulm on  Renessansi»  a s a n d a  asosan xalifahklar  davri 
saroy  devon x o n alarid ag i  yozishm alar,  B ayhaqiyning  «Tarixi  M as udiy* 
asarida  q o ‘lyozm a  kitoblarning  bir  n ech ta  nusxalarda  ko ch m h sh i,  k a -  
m oliddin  A b d u rraz zo q   S am arqandiyning  «Ikki  yulduzning  chiqish  joyi  va 
ikki  d en g izn in g   q o 'sh ilish   joyi»  («M atlai  S a’dayn  va  m ajm ai  Bahrayn»)
1 Abu  Muslim jangnomasi, 24-bet.
2  Mes A   O ’sha manba,  96 bet.
3  O’sha joyda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nom li  asarida  saroyga  kelgan  elchilar  va  saroy  ahli  xatlarning  m azm u n i 
bilan  u c h   tild a   (arab,  fors,  turk)  ta nishtirilishi  h aqida  keltirilg^n  m a ’lu - 
m o tlar  —  b u la m in g   ham m asi  o 'sh a   dav rd a  o m m aviy  kom m unikatsiya 
usullari a n c h a   boy  b o ‘lganligidan  dalolat  beradi.
2-fasl.
  Til  va adabiyot  ommaviy kom m unikatsiya  shakilari sifatida
0 ‘ita   asrlarda  S harq  daviatlarida  o ‘q itish  tiz im i  hozirgiga  o ‘xsham asdi: 
ilm   toliblari  m adrasa  va  masjidlarda  t a ’lim   olishardi.  U  davrlarda  o ‘qish  va 
yozishni  bilgan,  ya’ni,  m a ’lumotli  o d am   yuksak  qadrlangan.  M am lakat 
hukm dorlari  va  saroy  a ’yonlari  m a’lu m o tli  b o 'lish n i 
0‘zlari  uchun  sh araf 
deb  bilganlar,  h atto   k o ‘pchiligi  sh e ’riyat  m uxlisi  bo'lg an .  A m ir  va  su lto n lar 
saroyiarida  m untazam   o ‘tkazib  turiladigan  m u sh o ira  oqshom larida  ta n iq li 
shoir  va  adiblarning  b o iis h i  m adaniy  a n ’an a g a  aylangan  edi.  M ushoira 
davralarida  turli  xil  m uhokam alar  b o ‘lib,  yangi  xabarlar  e ’lon  qilinar  va 
odam larga  o g ‘zaki  ravishda  tarqatilar  edi.  S huningdek,  Adam  M es  o ‘z 
asarida  E ron  viloyatining  m ashhur  vaziri  as-S o h ib n i  xalq  nihoyatda  hu rm at 
qilganligi  haqida  shunday  yozadi:  «U ning  uyining  eshigi  doim   lang  o chiq 
b o ‘ladi  va  ko ’nglidagi  so ‘zlarni  aytib,  uyiga  kirish  oson.  U ning  nutq id an   va 
nazm u  nasridan  biron  narca  olishim ga  huk m d o rim iz  izn  bersinlar. 
Farg‘ona,  M isr  va  Tiflis  zam inlaridan  keltirilgan  narsalar  m enga  kerak 
em as,  uning  n u tq la rid an   foyda  olsam   va  b u n in g   sharofati  ila  arab  tili, 
n utqini  yaxshi  o 'rg a n ib   ololsam  bo'lg an i» 1.
Shu  o ‘rinda  yana  b ir  misol.  X  asrda  xalifaning  o ro ‘g ‘li  vazirlaridan 
Abu  M uham m ad  al-M uhallabiy  m untazam   ravishda  o ‘z   xonadoniga  o lim  
va  shoirlam i  yig‘ib,  m ehm on.qilib  tufgan  va  b u n d ay   m ehm onnavozliklar 
o 'sh a   davrda  eng  m ashhur  a n ’anaga  aylangan.  S huningdek,  xattotlik 
s a n ’atiga  alohida  e ’tibor  berilib,  chiroyli  va  nafls  xat  ju d a  qadrlan g an   va 
k o ‘p incha  durustgina  darom ad  ham   keltirgan.  Bu  haqda  «M usulm on 
Renessansi»  kitobida  shunday  so 'zlar  bor:  «IV   (m ilodiy  X)  asr  oxirida 
xattotlik  sa n ’ati  sh u   q ad a r  yuksak  q ad r  topgan  edik i,  kishilar  boshqa  h e c h  
qanday  lavozim ga  intilm ay,  shu  h u n a r  bilan  m a sh g ‘ul  boMganlar.  Shaxsiy 
xatlarni  yozib  berishda  Abu  Bakr  al-X orazm iy  (383—993-yilda  vafot  etgan) 
xiyla  m a sh h u r  b o ‘lib,  zam onasida  birin ch i  «arab*  x attoti  hisoblanardi.  U  
deyarli  barcha  S harq  m usulm on  h u k m d o rla ri  saroyida  —  B uxoro, 
N ishopur,  H iro t,  Isfahon  va  Sherozda  b o ‘lgan*2
X attotlik  sa n ’atining  ommaviy  ko m m u n ik atsiy a  shakllaridan  biri 
sifatida  tilning  rivojlanishidagi aham iyati  h aq id a   k o ‘plab  m anbalar  mavjud.
Q o‘lyozm a  kitoblam i  ommaviy  k om m unikatsiya  vositasi  deb  hisoblash 
m um kinm i?  d eg a n   savol  kelib  chiqishi  tabiiy.  B u n g a  javob  berish  u c h u n  
m uayyan  dalillarga  m urojaat  qiiish  zarur.  M a sala n ,  o ‘rta  asrlarda  M arkaziy 
Osiyo,  m usulm on  Sharqi  m am lakatlarida  yozuvchi  va  shoirlam ing  o ‘z  
asarlarini  m asjid  va  madrasalarga  vasiyat  q ilib  qoldirishlari  rasm   b o 'lg an ,
1 Mes A.  0 ‘sha  manba, 49-bet.
1 O'sha joyda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---