‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

yetkazuvchi  e lc h iia r,  otliq lar,  choparlar,  ja rc h ila r,  qorovullar,  savdogarlar, 
sayyohlar singari  y o rd am c h ila ri  bç'lgan.
U shbu  o ‘r in d a   «om m aviy  kom m unikatsiya*  tushunchasiga  e ’tibor 
beraylik.  O m m av iy   kom m unikatsiyani  om m aviy  axborot  vositalari:  kitob- 
lar, ju rn allar,  g a z e ta la r,  radio,  televidenie  va  in te rn e t  sifatida  izohlash  —  bu 
tu sh u n ch an in g   z a m o n a v iy   talqinidir.  D astlabki  Yevropa  usulida  chop 
etilgan  bosm a  k ito b   e s a   XV  asr  o'rtalarid a  paydo  bo ‘ldi.  Bu  ja h o n   fanida 
jurnalistikaning  vuju d g a  kelish  vaqti,  deb  baholanadi.
A gar  biz  « o m m av iy   kom m uiiikatsiya*  deg an d a  oddiy  m a ’n o n i,  ya’ni, 
om m aviy  ta rz d a  ta rq a tila d ig a n   m a ’lum otni  oladigan  b o ‘lsak,  o ‘rta  asrlarda 
kitob,  va’zxonlik,  ja rc h ila r,  qolaversa,  baxshi  va  shoirlar  orqali  ta rq a ti­
ladigan  axbo ro tn i  h a m   om m aviy  kom m unikatsiya  doirasiga  kiritish  o ‘rinli 
b o ’lardi.
«K om m unikatsiya*  lotin ch a  so'zdan  oliiigan  b o ‘lib,  «m uloqot»,  «xa- 
bar*,  «aloqa*  m a ’n o la rin i  anglatadi.  Ijtim oiy  kom m unikatsiya  —  b u   m a ’lu ­
m otni  ongli  rav ish d a  b ir  o d am d an   boshqasiga  yoki  k o ‘pchilikka  uzatishdir. 
O m m aviy  k o m m u n ik atsiy a  o ‘rta  asrlardagi  davlatchilik  rivojlanishida  asosiy 
om il  b o lg a n ,  lek in   kom m unikatsiyaning  shakllari,  turlari  va  rivojlanish 
yo'nalishlari  h a r  qaysi  m intaqa,  davlatda  m a ’Ium   darajada  o 'ziga  xos 
xususiyatlarga  ega  b o ‘lgan.
«Ijodiyot  asoslari*  kitobi  m ualliflarining  yozishicha,  «Yer  kurrasida 
m ilodning  boshida  230  m ln,  1830-yilda  esa  lm lrd   kishi  yashagan»^.  B un- 
d an   xulosa  ch iq arish   m u m k in k i,  biz  o ‘iganayotgan  d av r  o'rta la rid a ,  ya’ni,
XI  asr  oxirida  y er  y u z id a   taxm inan  4 8 0 -5 0 0   m ln ,  y a ’ni,  bugungi  kunda- 
gidan  12  m arta  k a m   o d a m   b o ‘lgan.  Shunga  m uvofiq  ravishda  0 ‘zbekiston 
b o ‘yicha  tax m in a n   2  m ln ,  ya’ni,  bugungi T o sh k en t  aholisidan  ham   kam roq 
od am   yashagan.  H o zirg i  M arkaziy  Osiyo  hud u d id a  esa  b o r-y o ‘g ‘i  4  m ln 
aholi  b o lg a n .
S hu  bois  o m m a v iy   kom m unikatsiya  ham ,  tabiiyki,  o ‘sha  davrlarda 
bugungidan  b o sh q a c h a   shakllarda  b o ‘lgan.  Bir  n ec h a  yuz  yoki  bir  necha 
m ing  od am   u c h u n   bevosita  yoki  bilvosita  axborot  tarqatish  om m aviy 
kom m unikatsiyaning  ch in a k a m   om ili  b o iib   xizm at  qilgan.  M atbuot  va 
elektron  vositalar  d av ri  b o lm is h   bugungi  k unda  b unday  ishni  o ‘z   nom i 
bilan  atash  ay n an   jo iz   hisoblanadi.  N azarim izda,  om m aviy  ko m m u n i­
katsiya  tu sh u n ch asig a  tarix iy   nuqtayi  nazardan  yondashiladigan  bo'lsa,  u 
yanada  ilm iyroq  m a ’n o   kasb  etadi.  Ya’ni,  o ‘sha  vaqtlarda  yuzlab  va 
m inglab  o d am lar  tu rli  y o ‘llar  bilan  m untazam   ravishda  axborot  olib 
turganliklarini  o m m a v iy   kom m unikatsiya  deb  atash   m um kinligi  shub- 
hasizdir.  A gar  o 'r ta   asrla rd a  m usulm on  Osiyosidagi  aholining  ikkinchi 
yarm i,  ya’n i,  a y o llar  ijtim oiy  hayotdan  deyarli  ajratib  q o ‘yilganligini  va 
yangiliklam i  u la r  b ev o sita  o ‘zlariga  yaqin  erkaklardan  eshitganliklarini 
hisobga oladigan  b o ‘lsak ,  bu   fikr to ‘g ‘ri elan lig i  m a ’Ium   b o ’ladi.
1 
Jo'rayev  N.,  Azizov  Sh.  Ijodiyot  asoslari  (Shaxs  va  jamiyat).  Ma’rifat- 
madadkor.  T.:  2003,  334-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shunday  qilib,  o ‘rta  asrlarda  m u su lm o n   m am lakatlaridagi  o m m a v iy  
axborot  haqida  tarixiy  asarlarga  asoslanib,  quyidagicha  taxm in  q ilish 
m um kin.  Bir  n ec h a  yuz  yoki  m ing  o d am n i  q am rab   olgan  axborot  ja ra y o n i 
om m aviy  kom m unikatsiya  deb  hisoblanadigan  bo'lsa,  bunday  h o lla r  o 's h a  
vaqtlarda  te z -te z   uchrab  turardL  A yniqsa,  zarur  va  foydali  ax borot ni 
xonlar,  am irlar,  podsholar,  sultonlar,  m arkaziy  va  m ahalliy  m a’m urlar,  sa r- 
kardalar,  boshqa  m anfaatdor shaxslar ta rq a tg an lar.  Shu tufayii  h o k im iy atlar 
u chun  z a ru r  ijtim oiy  fikrni,  keng  xalq  o m m asin in g   hukm dor  qatlam   u c h u n  
qulay  fe’I-atvor  qoidalari,  turm ush  ta rz in i  shakilantirishga erishish  m u m k in  
bo'lgan.
Ommaviy  kommunikatsiya  va  M usulm on  Renessansi.  G 'a rb lik   ayrim  
o lim lar  V I—XV  asrlarda  Osiyo  ijtim oiy  hayo tid a  yuz  bergan  fan,  d in iy  
ta ’lim ot,  sh e ’riyat,  adabiyot,  tibbiy  ilm   va  boshqa  sohalar  tara q q iy o tin i 
«renessans»,  ya’ni  uyg'onish  deb  b a h o lash n i  xohlashmaydi.  U larn in g  
fikricha, 
h ar  bir  ijtimoiy  yuksalish  q iy o sa n   Yevropa  R enessansiga 
o ‘*shagan  b o ‘lsagina  uni  uyg'onish  deb  a ta sh   m um kin.  Albatta,  V II—X V  
asrlar  m usu lm o n   mam lakatlaridagi  t a ’lim  va  m adaniyat  ravnaqini  X V I— 
XVII  asrlardagi  Y evropa  taraqqiyoti  bilan   b arobar  qo'yib  b o ‘lm aydi. 
X ususan,  tabiiy-ilm iy  kashfiyotlar  nu q tay i  nazaridan  olib  q aralganda, 
bunday  b o 'lish i  m um kin  ham  em as:  davrlar,  m adaniyatlar,  o 'ich o v lar  b ir- 
biridan  o sm o a   bilan  yercha  farq  qiladi.  B iroq  V—XV  asrlarda  O siyoda 
yaqqol  n am oyon  b o ‘lgan  noyob  yuksalishning  aham iyati  ja h o n   ta m a d d u n i 
tarixi  u c h u n   sh u   q ad a r  katta  boMgan  va h a r  jih a td a n  e ’tiro f etilganki,  ay n a n  
yevropalik  xolis  mutaxassislar  birinchi  b o ‘lib  bu  davrni  M u su lm o n  
R enessansi davri deb  ta n  olishdi.
O m m aviy  kommunikatsiya  va  o ‘r ta   a s r   daviatlari.  Jo n   D yui  bildirgan 
fikriga  asoslanib  aytadigan  bo'isak,  o d a m la r  oT tasid a  m uom ala,  o m m av iy  
kom m unikatsiya  vujudga  kelmasa,  davlat  m iqyosida  yoki  u ndan  k en g ro q  
ko'lam da  m adaniyat,  fan  va  ta ’lim da  rivojlanish  yuz  bermaydi.  A xborotni 
om m aviy  ta rq a tish ,  o 'za ro   oldi-berdi  y o 'lg a   qo'yilm as  va  xalq  o m m a si 
biron  b ir  g ‘oya  atrofida  birlashm as  e k a n ,  u m u m an ,  jam iyat  yuzaga 
kelm aydi va  yasham aydi  ham.
M a’lum ki,  o ‘rta  asrlarda  m usu lm o n   O siyosi  hududida  bepoyon  va 
kuclili  davlatlar  yuzaga  kelgan,  ravnaq  to p g a n   va  payti  kelib  inqirozga  yuz 
tutgan.  U larga  T ohariylar,  Som oniylar,  Q oraxoniylar,  Faznaviylar,  S alju - 
qiylar,  X orazm shohlar,  Chingiziylar,  T em u riy lar,  Shayboniylar  h u k m ro n lik  
qilganlar.  D em ak ,  om m aviy  kom m unikatsiya  tizim i  yaxshi  yo'lga  q o ‘y il- 
m aganda,  bu  davlatlardan  birortasi  q a ro r  to p m a g an   va  u m r  k o ‘rm ag a n  
bo'lardi.  Shu  narsa  ayonki,  m azkur d av latlar  ta rg 'ib o t  va  tashviqotsiz,  faqat 
qam chi  va  q ilich   kuchi  bilan  yashashi  va  m ustahkam lanishi  m u m k in  
em asdi.
A lbatta,  qabila  va  elatlam i  z o ‘ravonlik  bilan  bo ‘ysundirish  u suli 
barham   to p m a g an   edi.  H atto,  goho  u   avj  oldirilgan  paytlar  ham   b o 'lg a n . 
A m m o  bu   davrlarda  sog‘lom  aq l  c h e td a   qolib,  faqat  kuch  ishlatishga 
tayanilgan,  deyish  xato  bo‘lar  edi.  T arbcdan  yaxshi  m a’lum ki,  b u n d a y  
hokim iyat  va  h ukm dorlar  uzoqqa  bo rm ag an .  A ksincha,  om m aviy  ijtim oiy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---