‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

S o ‘zam ollikning  eng  oliy va  m urakkab  tu ri  m asiahatda,  m ajlisda  s o ‘zl- 
a n a d íg a n ,  y a ’n i,  siyosiy  nutq  hiçoblangan.  Shuning  u ch u n   ham   notiqlar 
siyosiy  n u tq n i  m u kam m al  irod  etish g a  intilganlar.  A ristotel  (m iloddan  a w . 
384—322)  m a n a   shunday  h o la tla rd a   notiq  beshta  asosiy  m asala  b o ‘yicha 
o ‘z   fik rin i  bildirishi  kerak deydi:
—  m oliyaviy ahvol;
—  u ru s h   va  tinchlik;
—  v a ta n   him oyasi;
—  m a h su lo tlam i  olib  kelish  va  chiqarish;
—  q o n u n ch ilik . *
N o tiq lik   m a h o ra tin i  vaqti,  xohishi,  puli  va  qobiîiyati  b o lg a n   h ar 
q a n d a y   o d a m   egallashi  m u m k in   edi.-  K o‘pchillikka  tegishli  so ‘zam ollik 
xususiyati  asta-sekinlik  bilan  aio h id a   shaxslam ing  kasbiga  aylana  bordi. 
« In s o n n i  ikki  sohadagi  xizm ati  —  buyuk  im peratorligi  va  buyuk  notiqligi 
y u q o ri  m a rtab ag a  olib chiqishi  m um kin*^,  degan  edi  Sitseron.
A fin a d a   dolzarb  ijtim oiy  ah am iyatga  ega  bo ‘lgan  g ‘oyalar  om m aviy 
te a tr   nam o y ish lari,  diniy  ch iq ish lar,  ko‘p   sonli  devor  yozuvlari  va 
ta rix c h ila r  asarlari  orqali  bizgacha  e tib   kelgan.  Buyuk  notiq lam in g   siyosiy 
n u tq la ri,  u la rn in g   asoslari  va  b ayon  etish  shartlari  publitsistik  faoiiyatga 
0 ‘xshashdir.  U larning  predm eti  aio h id a  m uhim   voqea  ekanligi  ham ,  funk- 
siyasi  o m m a   ongiga  tezkorlikda  t a ’sir  etishdan  iboratligi  ham   aynan  b ir  xil.
Publitsistikaning  shakllanishida  notiqlik  bilan  birgalikda  yozuvning 
riv o jla n ish i  m u h im   aham iyat  kasb  etd i.  Yozuvning  kelib  chiqishi  qabila- 
avlod  ja m iy a tla rid a  iqtisodiy-siyosiy  m unosabatlam ing  yangi  b ir tu ri  b o ‘lib, 
y o z m a   harflarga  m urojaat  etish   davlatning  tashkil  topishi,  soliq  va 
m a h s u lo tla m i  belgilash,  hisobga  olish  va  ayriboshlash  m uom alalarini 
a m a lg a   osh irish   paytida,  ayniqsa,  q o ‘l  kela  boshladi.  H ar  q an d ay   xalqning 
y o z m a   yodgorliklari  o 'zin in g   shakllanish  davrida  faqat  aniq  bo'lg an   faktik 
m a ’lu m o tla r,  m ehnatga  oid  x ab arlar  yoki  diniy  ram zlar  h am da  rasm - 
ru sm la rn i  gavdalantirgan.  Y ozuv  o g 'zak i  nutqning  boy  ifodaviy  im koniyat- 
larin i  a k s  ettirish   to m o n   uzoq  ta ra q q iy o t  bosqichini  bosib  o ‘td i,  h atto   b a ’zi 
b ir  v a q tla rd a   u   bilan  m usobaqalashish  darajasiga  ham   yetdi.
M ilo d d a n   aw a lg i  V III  asrda  e llin   yozuvi  ancha  shakilanib,  o dam lar 
o n g in i,  faoliyatini  aks  ettirish d a  m u h im   vosita  bo'Iib  xizm at  qila  boshladi. 
Y o zu v n in g   rivojlanishi  yozm a  b u y u m la m i  kashf etishga  olib  keldi.  C hunki 
o ld in   ish latib   kelingan  loy,  to sh ,  yo g ‘och  va  m etallardan  k o ‘ra  papiruslar 
a n c h a   q u la y   edi.  A ntik  davrda  y o zm a  m atnlardan  ijtim oiy-siyosiy  m aqsad- 
la rd a   keng  foydalanilganligiga  d o ir  ko'pgina  m anbalarni  uchratishim iz 
m u m k in .
M a sa la n ,  m iloddan  aw a lg i  V II—VI  asrlarda  o dam lar  gavjum   joylar: 
m a y d o n la r,  bozorlarda  toshlarga  yoki  m etall  parchasiga  o 'y ib   yozilgan
1  Кузнецова  Т.Й.,  Стрелкова  И.П.  Ораторское  искусство  в Древнем  Риме. 
М.:  1976.
1
 0 ‘sha joyda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qarorlar,  buyruqlar,  xabarlar,  hukum atning  xalqqa  qaratilgan  m urojaatlari 
ilib  quyilgan.  M iioddan  aw algi  V  asrga  taallu q li  yunon  qishloqlarjdan 
birida  topilgan  m a rm ar  toshdagi  y u n o n -fo rs  uru sh ig a  bag‘ishlangan  yozuv 
o ‘zining  ta ’sirchanligi  va  dolzarbligi  bilan  ajralib  (uradi.  U nda  sh a h an iin g  
unishga  tayyorgarlik  ko'rishi  lozimligi  va  u n i  tashkil  etishga  chaqiruv  o ‘z 
aksini  topgan:  «Xudolar!  Kêngash  va  xalq  q a r o r   qildi!  F crarlar  avlodidan 
N eoklning  o ‘g‘li  Fem istokl  (e’tib o r  b erilsa,  b u n d a  shaxsning,  u n in g  
avlodining  m avqeyi  ta ’kidlanyapti)  ta k lif  kiritadi.  Shahar  Afinaga  va 
boshqa  xudolarga  ishonadi.  Afm alikiar  va  ksenliklar  bolalar  va  ay o liam i 
T rezunga  olib  borib  q o ‘ysinlar.  Q ariyalar  va  ayoliam i  esa  S alam inga 
boshlab  borsm lar.  X azinachilar  va  o ‘ro q c h ila r  x udolar  m ulkini  q o ‘riqlash 
uchun  A kropolda  qolishsin.  B aiog'at  yoshiga  yetm agan  bare ha  b o sh q a 
kishilar  ikki  yuzta  kem ani  tayyorlashga  sa fa rb a r  b o 'lsin la r  va  um um   xavfni 
b artaraf  etishda  baham jihatlikni  xohlagan  m akedoniyaliklar,  korinfliklar, 
eginetlar  va  boshqalar  bilan  birgalikda  o 'z in in g   h am d a  boshqa  ellin lam in g  
ozodligi  u ch u n   varvarlarga  qarshi  kurashsinlar*.
U shbu  m isoldan  m a ’lum  boMayaptiki,  y o zm a  so ‘z  om m ada  v atan - 
parvarlik  tuyg‘ularini 
uyg'otishga  y o ‘naltirilg an , 
siyosiy  m aqsadlarni 
ifodalashga  xizm at  qilgan.  Shu  bilan  birga  o m m a g a   ta ’sir  etish  m aqsadtda 
o 'm atilg an   yoki  tarqatiigan  m ahobatli  (m o n u m e n ta l)  yozuvlar  haqidagi 
guvohliklar  h am   ju d a   qiziq.  Plutarx  y u n o n -fo rs  urushining  m ashhur  lash- 
karboshchisi  F em istokl  hayotini  tasvirlab,  sh u n d a y   deydi:  «F em istokl 
sohildan  u zo q   b o ‘lgan,  dushm anlardan,  b o 'ro n d a n   qochib  boriladjgan 
barcha joylarga,  ko‘rinadigan  yoki  tan ib  o lin a d ig a n   toshlarga  o ‘yib  yozilgan 
yozuvlar  qoldirib  ketar  edi.  Ushbu  yozuvlarda  u   yunonliklarga  m urojaat 
qilib,  agar  iloji  b o 'lsa,  o'zlarining  ozodligi  u c h u n   kurashayotganlar  safiga 
kelib  qo'shilishga  chorlagan,  buning  im k o n i  b o im a s a ,  hech  qursa,  u ru sh  
paytida  varvariar  arm iyasiga  zarar  yetkazish  va  u n i  boshboshdoqlikka  olib 
kelish  aytilgan.  U shbu  yozuvlar  bilan  F em isto k l  yunonliklam i  o ‘z  to m o - 
niga  o 'tk az ish   va  dushm anlarga  nisbatan  s h u b h a   bilan  qarashga  m ajbur 
qilib, varvarlarni  sarosim ada  qoldirishga  u m id   b o g 'lag a n » ^
V.V.  U chenovaning  yozishicha,  bu  yerd a  yozm a  m atn   tezkor  siyosiy 
m aqsadlarni  am aiga  oshirish  uchun  xizm at  qilgan.  U   ochiq d an -o ch iq   ta sh - 
viqot  xarakteriga  ega  bo'lib,  dushm an  q o 's h in i  ic h id a  sarosim a  uyg'otish  va 
n o to 'g 'ri  axborot  tarqatish  m aqsadida  ishlatilgan.  M azkur  «tosh  varaqalar 
adadi»  va  keyinchalik  kodekslarning  «nashri»  k am   b o 'lsa-d a ,  unchalik  o z  
ham   em as edi.
O m m a  hay’atining  harakatini  b o sh q a rish d a  m ahobatli  yozuvlar 
ehtirosli  notiqlarning  nutqlaridan  k o ‘ra  kam   t a ’sir  etgan  b o ‘lishi  m um kin, 
lekin  ular  boshqa  jih a td a n ,  ya’ni,  ch aq iru v   va  m urojaatning  q a t’iy  buzil- 
masligi  bilan  ustun  edi.  Ushbu  yozuvlarga  q a ra b ,  om m aning  oshkoralikka 
bo'lgan  ehtiyoji  q an d ay   qilib  yozuv  m a tn la rid a   ifoda  etilgani  va  m u s- 
tahkam lab  borilganini  kuzatish  m um kin.  O g ’zaki  s o ‘z   ixcham ,  ehtirosli,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---