‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

birida  ushbu  k ito b n i  yozgan  odam ning  nom i  abadiy  qoldi,  deb  bekorga 
aytilm agan.
Va  n ih o y a t,  ox irg i  fikr.  Biz  Hegel  (G e g el)n i  insoniyat  tarixida  eng 
zabardast  o lin ila rd a n   b iri  deb  hisoblaymiz.  A m m o  uning  b ir  gapiga  q o 'sh i- 
lishim iz  qiyin.  O lim n in g   yozishicha,  tarixning  bayoni  qadim iy  X itoydan 
boshlanishi  kerak,  c h u n k i  b u   m am lakat  d u nyoda  eng  qadim iydir.  Bunday 
xulosaga  H egelni  u n in g   davridagi  tarix  fanining  darajasi  undagan  edi. 
H egeldan  keyingi  y illarda  eng  qadim iy  o 'ik a   sifatida  G retsiya  va  Rim , 
uridan  keyin  esa  M isr ta n   olindi.  A m m o  XIX   asrning  oxiri  va,  ayniqsa,  XX 
asrda  qadim iy  S h arq   m am lakatlari  (Xaldeya,  A ssuriya,  Bobil)  hududlarida 
o ‘tkazilgan  qaz ilm ala r,  ta d q iq o tla r  kutilm agan  natijalarga  olib  keldi.  U larga 
k o ‘ra,  Y evropa va  A Q S H   tarixchilarining  (E.  K era,  Z.  R agozina va  boshq.) 
fikricha,  du n y o   ta rix in i  q ay tad a n   yozishga,  insoniyatning  buyuk tam ad d u n i 
tarixini  yana  b ir  n e c h a   m ing  yil  oldinga  surib,  aynan  qadim iy  S harqdan 
boshlashga to ‘g ‘ri  kelm oqda.
II bob.
  A N T IK   DAVRDA JU R N A L IST IK A D A N   O L D IN G I 
K O ‘R IN IS H L A R
H ar  q an d ay   ijtim o iy   hodisani  o ‘rganishda,  aw a la m b o r,  uning  tarixiy 
asoslarini  hisobga  o lis h   va  ushbu  hodisa  q an d ay   paydo  b o ‘ldi,  qay  tarzda 
rivojlandi,  qaysi  aso siy   bo sq ich lam i  bosib  o ‘td i  va  h o zir  qanday  holatda, 
degan  savollarga  ja v o b   izlash  m uhim dir.  M isol  u c h u n   olim larning  «pub- 
iitsistika*  atam asi  h a q id ag i  turli  tushuncha  va  izohlarini  keltirish  m um kin. 
T a ’riflar  tu rlic h a  b o lis h id a n   q a t’i  nazar,  u lam in g   barchasi  ushbu  s o ‘z 
negizida  ayni  p a y td alik ,  dolzarblik  va  ijtim oiy  aham iyatga  ega  b o ‘lgan 
fïkrga  e ’tiborni  ja lb   e tish   kabilarni  tushunishadi.  Ijtim oiy  m unosabatlarni 
o 'z id a   aks  ettiru v ch i  publitsistikaning  vujudga  kelishini  izohlash  inso- 
niyatning  paydo  b o ‘lish  va  rivojlanish  tarixi  bilan  birgalikda  o ‘rganishni 
ta q o zo   etadi.  U m u m a n ,  zam onaviy  tipdagi  birin ch i  gazetalam ing  paydo 
b o iis h i  bor-yo*g‘i  X V II  asrga  borib  taqaladi.  Lekin  insonlarning  o 'za ro  
bir-birini  ijtim oiy  a x b o ro tla r  vositasida  xabardor  qilib  turish  hodisasi  ju d a 
u zoq  tarixga  ega.  U   d ey a rli  insonning  o ‘zi  b arobar qadim iydir.
Qadim gi  y u n o n ,  y a ’ni,  grek  rivoyatlariga  k o 'ra ,  xudolardan  biri 
O dinning  yelkasiga  ik k ita  q arg 'a  o 'tirib   olib,  k o ‘rgan  va  eshitganlarini  unga 
shivirlab  aytib  tu rish a rk a n .  U lam in g   birini  X ugin  ( o ‘y l°vchi),  ikkinchisini 
M ugin  (xotirlovchi)  d e b   atashgan.  O din  q a rg 'a la m i  to n g   paytida  b u tu n  
d u n y o   ustidan  aylanib  uchishga  yuborar va  ular  ertalabki  nonushta  paytiga 
qaytib  kelib,  u n i  b a rc h a   yangiliklardan  xabardor q ila r  ekan.
Insoniyat  m u o m a la   ah am iyatini  anglash  va  u n i  tü   belgilari  bilan 
belgilash  darajasiga  yetish g ach a  u zoq  taraqqiyot  bosqichlarini  bosib  o ‘tdi. 
O d am   o ‘zining  y a sh a sh in i  ta ’m inlashi  u c h u n ,  eng  a w a lo ,  x atti-h ara- 
katlarini  shuuriy  ta rz d a   am alg a  oshiradigan  b o ‘ldi.  Bu  esa,  o ‘z  navbatida, 
o d am la m i  oiiasi,  o ‘z in i  asrab  qolish,  boqish  u c h u n  ovda,  tashqi  olam   bilan 
kurasliishda  m a ’lu m   b ir   obyektga  yo‘naltirilgan  kuch lam i  birlashtirish 
m aqsadida  ibtidoiy  ta rz d a   bir-birlari  bilan  m unosabatda  b o iis h g a   d a ’vat
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

etdi.  In so n   faoliyatining  huquqiy  vakolatlar  asosida  boshqarilishi  yirik 
qabilp  jam iyati,  shaharlar  paydo  b o 'lish i  bilan  bog‘üq.  y ia rn in g   tepasida 
faoliyatning  alohida  bir  turi  sifatida  kelib  chiqqan  ijtim oiy  organizm ni 
boshqaruvchi  oqsoqollar jam oasi  tu r a r  edi.
M adaniy  shakllanishning  ilk  bosqichlaridayoq  notiqlik  s a n ’atin i  egal- 
lash  m uhim   ijtimoiy  qadriyat  kasb  etd i.  Q adim da  o d am lar  o liy   fazilatlari, 
ya’ni,  shaxsiy  g ‘urur,  voizlik,  d in iy   tu y g 'u ,  to ‘g ‘rilik,  m a rd lik   va  jasurlik 
kabi  xususiyatlari  bilan  ajralib  turishgan.  Lekin  barcha  o ‘zlashtirishi  zarur 
bo'lg an   ushbu  fazilatlarga  h am m a  ham   ega  bo'laverm agan.  T asit  (m ilodiy 
58—117)  germ an  qabiïalari  h ay o tin i  baholab  shunday  y ozadi:  «U nchalik 
aham iyatga  ega  bo'lm agan  n arsa lar  h aqida  oqsoqollar  b ü a n ,  m uhim roqlari 
haqida  ham m a  bilan  m aslahatlashiladi.  Keyin  yoshiga,  m ashhurligiga, 
jangovor  shuhrati  va  notiqligiga  q ara b   shoh  va  oqsoqollar  eshitiladi»1. 
K o‘rinib  turibdiki,  bu  yerda  h o k im lik   vakolatidan  foydalanib  t o ‘g ‘ridan- 
t o ‘g ‘ri  a m r  ber
ilmasàan,
  bam aslahat,  ishontirish  orqali  h a ra k a t  qilinayapti.
M iloddan  aw algi  VII  asrd a  G retsiyada  shah ar-d av latlarn in g   qurilish 
davri jam oat-avlod  m unosabatlarini  o ‘zida  aks ettirgandi.  Q ab ila jam iyatida 
m uhim   davlat  ishlarini  hal  e tish d a   xalq  yig‘inlari  k atta  roi  o ‘ynagan.  0 ‘ta 
m uhim   m asalalam ing erkin  xalq  m uhokam asiga  qo'yilishi  (yig‘in la r  6  m ing 
fuqarodan  ortiq  kishi  qatn ash g an d a  haqiqiy  hisoblangan)  a n tik   notiqlik 
sa n ’atin in g   asoslari  hisoblangan.
A ristotelning  raqibi  va  A fina  notiqlik  san’atining  b o sh lig 'i  Isokrat 
(m iloddan  a w .  43 6 -3 3 8 )  shunday  yozgan  edi:  «...B ir-birim izni  ishontirish 
va  n im an i  xohlasak,  o'shani  tu s h u n tira   olish  kabi  tu g 'm a   qobiliyatga  ega 
bo'lish im iz  nafaqat  hayvoniy  hay o t  ta rz in i  itqitib  tashlash  im k o n in i,  balki 
ham korlikda  shaharlar  barpo  etish ,  q o n u n la r  chiqarish,  h u n arm a n d ch ilik  
va  sa n ’a tn i  kashf etish  im konini  b erd i  va  um um an,  biz  to m o n d a n   nim aiki 
o ‘ylab  chiqilgan  va  ixtiro  etilgan  b o ‘lsa,  bularning  barchasi  in so n   nutqining 
birinchi  yaratish  xususiyatidir*.2  Bu  yerda  Isokrat  n u tq   q u d ra tin i  ulug‘- 
laydi,  lekin  shu  bilan  birga  q u ru q   so ‘zbozlik  bilan  m a sh h u r  b o ‘lgan 
sofistlarga  qarshi  kurashadi.
U shbu  bahslardan  keyin  R im d a   notiqlarni  bir-biriga  q ara m a-q arsh i 
q o 'y ish   a n ’anasi  rivojlandi.  N o tiq   —  bu  jam oat  arbobi,  davlat  vakili, 
so‘zam ollik  nazariyasi  va  am aliyotining  bilim doni,  bevosita  ijrochisi.  Lekin 
Siseron  (m iloddan  a w .  106—43)  o ‘z  ijodi  va  am aliy  fao liyatida  ham  
notiqlik,  ham   so'zam ollik  s a n ’a tin i  birlashtirgan  kishiîardan  b o lg a n .  U 
siyosatchi,  davlat  arbobi  sifatida  so 'zam o llik   san’atining  sirlarin i  hafsala 
bilan  o'rgangan.  Antik  davrda  b u   s a n ’atn in g   asosan  u ch ta tu r i  k o ‘rsatiladi:
—  epidektik  (ya’ni tantanali);
—  suddagi  nutq;
—  m aslahat  (siyosiy)  nutqi.^
% 
я
1 Ученова B.B.  Публицистика  и  политика  М.:  «Политиздать*,  1979.
3 Плутарх.  Избранные жизнеорасания.  2>ж.  М.:  «Правда»,  1987.
5 0 ‘sha joyda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---