‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

ta rix id an   m isollar  keltirish  m u m k in .  Assuriya  podshohi  S alm anasar  II 
(m ilo d d a n   aw a lg i  XIX   asr)  ,3 5   yil  hukm ronligi  davrida  shu  tarzdagi 
y o zu v lard an   an chasini  q oldirib,  u lard a  b ir  yil  boshqasidan  qaysi  jihatlari 
b ilan   farqlan g an in i  ta ’riflagan.  M asalan,  b u   yil  Bobilga  yurish  bo  Idi,  bu   yil 
N a iri  y erlari  zabt  etildi,  bu   yil  kedrlar  m am lakatida  (Livanda)  ushbu 
d a ra x tla r  ch o p ild i  va  hokazo  m a ’lum otlar  beriladi.  Ikkinchi  kichik  guruh 
y o zu v larid an   ham   im peratorlar  o ‘zlarini  m aqtanishdan  tiyolm aganlarim  
isbotlovchi  «m en  barcha  yerlarim d an   son-sanoqsiz  lashkarlarim ni  yig dim*, 
«m ardlik  bilan   o ch iq   dengizga  chiqdim *,  «shaxsan  o ‘zim   24  m a rta  F urot 
dary o sin i  k echib  o ‘tdim *  degan  m azm undagi  m isollam i  k o ‘plab  keltirish
m u m k in   . 
*-i
Ik k in c h i  guruhga  kiradigan  k o ‘p   solnom alarda  turli  protojum alistik
ja n rla m in g   sifatlari  uchraydi.  Assuriya  podshohi  T iglat  P alassar  o ‘z 
y iln o m asid a  yozishicha,  u   Q uyi  Z ab d a n   boshlab  0 ‘rta  yer  dengizigacha 
b o ‘lgan  42  m am lakatni  p o d sh o h la ri  bilan  birga  o 'zig a  qaram   qilib  oigan 
ek an .  M isr  fir’avni  T utm os  III  n in g   K am ak  solnom alari  ayrim   jihatlari 
b ila n   reportajlik  xususiyatlariga  ega  bo'lib,  k o ‘chirm a  gap  va  notiqlik  nutqi 
belgilari  bilan   ancha  bezatilgan.  M onolog,  dialog,  m urojaatnom a va  boshqa 
sh u   kabi  fazilatlarga  boy  yilnom alar  ham   uchraydi.
K itob im izn in g  
m azkur 
qism in i 
to ‘g ‘ri 
tushuntirish 
m aqsadida 
ta k ro rla sh g a  m ajburm iz  —  q ad im iy   Sharqda  yozilgan  asarlam i  (jum ladan, 
p ro to ju m a listik   m ateriallam i)  ja n rla r  asosida  aniq  tasniflashning  iloji  yo  q. 
D em a k ,  bizning  m a’lum   b ir  yozuv  u  yoki  bu  janrga  taalluqli  deyishim iz 
sh a rtli  b o ‘lib,  m uayyan  yozuvdagi  yetakchi  xususiyatiga  qarab  shunday
x u lo sa  chiqarm oqdam iz. 
. 
.
P rotojurnalistika  ja n rlari  n u q ta y i  nazaridan  birinclu  o   rm m   lusobot 
egallaydi.  H aqiq atd an   h am ,  k o ‘p  yozuvlar  xuddi  im peratorlar  o ‘z   xalqi 
(elatlari,  jam oalari,  qabilalari)  o ld id a   hisobot  berayotgandek  tayyorlangan. 
B u n d a y   yozuvlar  qadim iy  A ssuriya  va  Bobilda,  ayniqsa,  k o ‘p  uchraydi. 
U la m in g   ayrim lari  esa  o ‘sha  davrlardagi  om m aviy  hayot,  g ‘oya  va 
q a d riy a tla r  haqida  batafsil  m a’lu m o tla r beradi.  M asalan,  Assuriya  podshohi 
T ig lat  P alassarning  shu  m azm u n d ag i  hisoboti  m ing  q ato rd a n   ko'p ro q n i 
ta sh k il  qiladi.  Yoki  qurilishlar  va  janglar  haqidagi  protohisobotlardan 
n u sx a lar  olinib,  m am lakatning  tu rli  burchaklariga  yuborilar,  binolam ing 
p oydevorlariga  q o 'y ila r  edi.  M isr  fir’avni  A m enxotep  III  yozuvlarida  turli 
ib o d a tx o n a la r barpo  etilishi  h aq id a   k o ‘p  axborot  keltirilgan.
A yrim   protohisobotlar  sh u n d a y   bir  reportajlik  ruhi  bilan  sug‘orilganki, 
u ia m i  o ‘qigan  kishi  o 's h a   davrdagi  voqeani  ko‘z  oldiga  keltirishi  qiyin 
em as.  M asalan,  Sargon,  m en  viloyatlar rahbarlarini,  d o n o   arboblar,  ram m ol 
(astrolog)lar,  k atta  am aldorlar,  y erlar  boshliqlarini  o ‘z   saroyim da  yig‘ib, 
m u h im   m asalalam i  hal  q ilg a n m a n ,  deya  yozadi.  A shurbanipal  sh unday bir 
h o d isa n i  tasvirlaydi.  Q aysidir  y e rja rn i  egallaganidan  keyin  u  o ‘sha  joylarga 
o ‘ziga  m a ’q u l  podshohlarni  tayin lab ,  poytaxtga  qaytadi.  A m m o  keyinchahk 
u la r  x iy o n a t  qiladilar.  «M ening  q o ‘m ondonlarim   m azkur  voqealar  haqida
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

eshitgach,  dushm anlarga  xabar  berib  yuborgan  e lc h ila m i  qo'lga  tushirib, 
xoinlam i  zanjirband  qildilar»,  deb ta ’kidlaydi  A shurbanipal.
T urkum   reportajlar  shaklida  bitilgan  yozuvlar  h a m   mayjud.  Bunday 
xatlar  voqealarga j o ‘rlik  tarzida  yozilgan,  N a tija d a ,  h o d isa la r  m azm uni  va 
ketm a-ketligi  xuddi  b ir  turkum   reportajlardek  ta assu ra t  qoldiradi.  Aynan 
shu  uslubda  Xaldeya  im peratorlari  o 'z la ri  o 'tk a z g a n   k atta  tantanalar, 
ibodatxonalam ing  ochilish  marosimlari,  yetti  ku n   d avom ida  xalqqa  bepul 
no n   tarqatishlari,  qarzdorlar  va  qam alganlarni  a v f   etishiari  haqida  bayon 
qüganlar.
Tabiiyki,  protoxabar  janri  ham   kcng  q o ‘llanilgan.  M asalan,  saroy  va 
ibodatxonalar  qurilishlari  haqidagi  axborot  ay n a n   sh u   uslubda  berilgan. 
Q adim iy  M esopotam iya  va  M isrda  m iloddan  a w a lg i  XXV—XX  asrlarda 
binolar  peshtoqlariga  ushbu  ibodatxona  sh u   xudo  nom iga,  falon  podshoh 
tom onidan,  shu  m aqsadda,  falon  vaqtda  barpo  etilg a n   m a ’nosida  bitilgan 
m atnlar talaygina.
Qizig'i  shundaki,  qadim   zam onlardagi  yozu v lard a  bugungi  eng  tezk o r 
jum alistik a  alom atlari  ham   uchrab  turadi.  In te m e td a n   foydalanayotgan 
OAV  xodim lariga  m a’lumki,  Virtual  ta rm o q d a   joylashtirilgan  juda  ko‘p 
m a’lum otlar  nihoyatda  qisqa  m azm unda  beriladi.  Burungi  axborotlar 
ichida  ham   shundaylari  uchraydi:  «M en,  K ir,  A h am o n iy lar  sulolasi  pod- 
shohi»  tarzida  xabar beradi  ular.
Qadim gi  du n y o  
imperatorlari  o'zlari  haqida
  ÿobiy  m a ’lum otlar 
yozdirganliklariga  bag'ishlangan  qism ni  bir  fakt  b ilan   yakunlam oqchim iz. 
Albatta,  bunday  ishlam i  uyushtirishda  u la r  h a d d a n   oshgan,  ya’ni  yolg‘on  
axborot  tarqatgan  paytlar  ham   k o ‘p  bo'lg an .  M asalan ,  M isr  malikasi 
X atshepsut  boshqaruvidagi  davlat  aholisi  o ld id a  o b ro ‘sini  yanada  ko‘tarish 
maqsadida o'zining  rasmini  erkak  shaklida,  soqol  bilan  tasviriashga buyurgan.
Iraperatorlar  va  ruhoniylarning  ax b o ro t  ta rq a tis h   sohasidagi  monopo- 
liyalarini  chegaralashga  qaratilgan  h a ra k a tla r.  Bu  m asalani  hal  qilishning 
m uhim ligi  qadim   zam onlarda  h am   ta ’kidlangan.  B uyuk  Aflotun  im pe- 
ratorlar 
hukm dorJigini 
isitma 
aralash 
aiah siray o tg an  
hokim iyatga 
qiyoslagan.  0 ‘xshatishning  to ‘g ‘riligi  q adim iy  S h arq   tarixi  misolida  ham  
ko'rinadi.  Im pcratorlar  va  ruhoniylar  o ‘z  ax b o ro t  tizim iarini  rivojlanti- 
rishda  nafaqat  ziyolilar  xizm atidan,  balki  harb iy lar,  m irshablar,  q o ’riq- 
chilardan  ham   foydalanganlar.  Y a’ni,  h u k m d o rla r  ix tiyorida g ‘oya  va  kuch 
b o r  edi.  Shuning  u c h u n   ular  o ‘zlariga  to ‘g ‘ri  k elm ag an ,  qarshi  g'oyalam i 
nafaqat  boshqa  g‘oya  yordam ida,  balki  shu  bilan  birga  kuch  ishlatib  ham  
sindirganlar.  N atijada,  adolatsiz  im peratorlar  yakkahokim ligi  davrida  ja - 
m iyatning  rivojlanislii  to ‘xtab  qolardi  yoki  o rq a g a   qaytardi.  U shbu 
vaziyatni  ko‘plab tarixiy  m isollar bilan  isbotlash  m u m k in .
O m m aviy  kom m unikatsiyalar  nuqtayi  n a z a rid a n   bunga  eng  yaxshi 
dalil  —  kutubxonalar  va  nodir  asarlarning  y o 'q o tilish id ir.  M a ’lumki,  «Aves- 
to»  12  m ing  (ayrim   m anbalarda  22  m ing)  q o ra  m o l  terisida  tilla  harflar 
bilan  bitilgan  edi.  Iskandar  Z ulqam ayn  M a rk a ziy   O siyoni  egallaganidan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---