‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

m am lak atn i  boshqarish  asosan  im perator  to m o n id a n   aholiga  maxsus 
ax b o ro t  tizim i  orqali  m a ’lu m o tlar  tarqatishdan  iborat  bo  lib,  axborot 
yoyish jarayoni  deyarli  h e c h   q a c h o n   nazoratsiz  qolm agan.  H atto ,  rassom lar 
h a m   o ‘z  holiga  tashlab  q o 'y ilm a g an .  M asalan,  davlat  idoralari  to m o n id an  
m ilodiy  IV  asrda  u la r  u c h u n   nim a  haqda,  q an d ay   qilib  rasm  chizish 
m um kinligi  aks  ettirilg an   q o id a la r  ishlab chiqildi. 
. . . . . .
Eron.  Q adim iy  ero n lik la r  tilid a  «aita  vaxitsha»  degan  so lzlar  lkki  xil 
m a ’n o n i  —  «eng  yaxshi  haqiqat»  va  «ijtimoiy  tartib»  m a ’nolarini  anglatardi. 
K o ‘rib  turibm izki,  o ‘sh a   d avrlarda  ham   ijtim oiy  ta rtib   oliy  haqiqatga 
tenglashtirilgan,  ja m iy a td ag i  barqarorlik  shu  q ad a r  yuqori  baholangan. 
D o ro   I  o 'm a tg a n   tizim g a  m uvofiq  davlat  20  vitoyatga  (satraplikka)  bo U- 
n ib   ularda  joylardagi  elatlarn in g   mahalUy  q onunlari,  dinlari,  yozuv  va 
tiUari  saqlab  qolingan.  B a ’zi  tadqiqotchilar  fikricha,  qadim gi  zam onlarda 
E ro n   dunyoning  qariyb  y a rm in i  egallab,  127  davlatga  boshchilik  qilgan. 
F o rsiy   podshohlar  ad o latli  boshqaruv  o ‘m atm aganlarida,  bunday  natija- 
larga  -erisholm asdilar.1  K ey in ch alik   islomni  tarq atish   davrida  arablar  ham  
x u d d i  shunday  usu ld an   foydalanganlar.  M asalan,  m iloddan  aw algi  1300- 
y iilarda  M isrdan  quvilgan  yahudiylarga  Buyuk  K ir  II  (m iloddan  aw algi 
530  yilda  vafot  etgan)  d av rid a  vatanga  qaytishga  va  Q u d d u s  (Terusalim)da 
o ‘z   ibodatxonalarini  tik lash g a  ruxsat  berildi.  Sotsiologiya  fanining  asos- 
ch ila rid a n   boMgan  P itirim   S orokin  «Sotsiologiya  tizim i*  asanm ng  1  jildi 
(«A nalitika  sotsiologiyasi»)da  afinaliklar  forsiylarga  bo'ysunishlarini  o z  
elch ilari  orqali  E ronga  suv  va  y er  taqdim   etish  bilan  tasdiqlanganlar,  deb 
yozadi.  Parfiya  davlatida  rasm iy  tillar  sifatida  grek  va  parfiya  (o ‘rta  eron)
tillari  qabul  qilingan  edi.
E ronda  xalq,  elat  va  q ab ilalar  ma’naviy  hayotining  asosini  tashkil 
etu v c h i  dostonlar,  rivoyatlar,  ashulalar,  ertaklar  va  m aqollam i  yig  ib, 
u la rd a n   m arkaziy  h o kim iyatga  keraklilarini  tanlab,  za ru r  urg‘ular  bilan 
t a ’m inlangach,  yozib  olib,  o m m a   o ‘itasida  qayta  ta rq a tish   davlat  to m o ­
n id a n   axborot  tizim in i 
ta sh k il  etish  va  kuchaytm shnm g  yetakchi 
xususiyatlaridan  bo ‘lgan.  N a tija d a ,  xalq  tarixi  podshoh  va  ruhom ylarga 
m a q b u l  m a ’n o   kasb  etib ,  k eng  o m m a   ham   yangilangan  o ‘z   o   tm ishim
haq iq iy   tarix deb qabul  qilardi.
H indiston  hududidagi  d av latlar  ko‘pincha  q attiq   tartiblashtm lgan 
m ark aziy   hokim iyatga  ega  e m a s  edi.  A m m o  b u   yerda  h am   ayrim   im pe- 
ra to rla r  shunday  natijalarga  erish a   olganlar.  M asalan,  M ouriylar  suloia- 
sin in g   oxirgi  vakiii  A shokaning  keng  tarm oqli  davlat  idorasi,  rivojlangan 
xavfsizlik  xizm ati  va  700  m in g   askardan  iborat  arm iyasi  b o r  edi.  M ilodiy 
50—200-yillardagi  S him oliy  H in d isto n   ham da  M arkaziy  O siyoda  joylash- 
g an   K u sh o n lar  davlatining  m a ’m u riy ati  ham   b a q u w a t  boshqaruv  tizim - 
larid an   hisoblangan.
1  M.  Shalomov.  «Qutqaruv  haqidagi rivoyat*  («Лсгскаа о спасении»).  «Правда 
Востока»,  2001,  8-mart.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Turklarga  kelganda,  aytish  kerakki,  m ilo d d an   aw a lg i  IV  asrda  u la r 
Jaoubiy  Rossiya  hududida  kuchli  harbiylashgan  davlat  tuzganlar  va  Q o ra 
dengiz  bo'yidagi  grek davlatlari bilan  sa v d o -so tiq   olib  borganlar.
D avlatni  axborot  yordam ida  b o shqarish  usullari.  Tabiiyki  b u n d ay  
usullar  ju d a   k o ‘p.  U lam i  ikkita  guruhga  —  m a ’m uriy  va  m a’naviy  ax b o - 
rotga  birlashtirish  m um kin.  S h u n d a  b irin c h i  guruhga  harbiy,  huquqiy, 
m arkaziy  va  joylardagi  m a’m u riyatlar  bo g ‘lanishi,  p ochta  va  yoMlar, 
m a’m uriy  yig'ilishlar,  xalqaro  kelishuv  h am d a   ah d n o m ala r  va  shu  k abilam i 
kiritish  o 'rin li  bo'Iadi.
T arixdan  m a ’lumki,  harbiylar  h a r  b ir  im p e rato r  u chun, 
birinchidan, 
uning  m anfaatlariga  xizm at  qiluvchi  k u ch   b o ‘lsa, 
ikkinchidan,
  unga  q arshi 
eng  k atta  xavf  hisoblanardi.  Shu  sababli  qad im   zam onlardagi  hukm dorlar, 
eng  aw aJo,  harbiyJar  bilan  to ‘g ‘ri  m u n o sa b at  o ‘rnatishga  harakat  qilganlar. 
Bu  esa,  albatta,  harbiy  kom m unikatsiyani  kerakii  y o lg a   q o 'yishni  ta lab  
qilardi.  Shu  m a ’noda  harbiy  boshliqlar  bilan   o ‘tkaziladigan  h ar  yilgi  m ajlis 
axborot  tarqatish  nuqtayi  nazaridan  e n g   m u h im   tadbirlardan  sanalardi. 
M iloddan  aw a lg i  430—355-yillarda  yashagan  grek  tarixchisi  K senofont, 
boshqa  ham kasblari  kabi,  qadimgi  E ron  podshohlari  o ‘z  harbiy  k uchlari 
u chun  o ‘tkazgan  shunday tadbirlar  h a m d a   k o ‘rik  paytida  ulam ing  quroli  va 
jism oniy  tayyorgarligini  tekshirgani  h aq id a  yozgan.  U ning  eslashicha, 
podshohlar  h ar  bir  elat  yoki  viloyatdan  kelgan  otliqlar,  o ‘q ch ilar  va 
sopqonchilarning  soni  ham da  harbiy  yetukligini  nazorat  qilib  borganlar.
M iloddan  aw algi  1504-1450-yillarda  yashagan  M isr  fir’avni  T u tm o s 
III  ham   o ‘zi  o'rnatgan  harbiy  kom m unikatsiya  haqida  devorda  maxsus  yozuv 
o ‘yib  bitishni  buyurgan.  Ushbu  m a tn d a  «biz  harbiy  dozor  qo'yib  chiqdik*, 
«barcha  q o ‘shinlar ogohlantirildi»,  «lashkarlarga  podshoh  buyrug‘i  yetkazildi* 
kabi jum lalar bor.
R .R ahm onaliyevning  yuqorida  q ayd  etilgan  «Turklar  im periyasi* 
kitobida  harbiy  bog‘lanishlar  k o ‘p  boMgani  haqida  so ‘z  yuritiladi.  Bu 
turklar  qadim   zam onlarda  ko‘c h m a n c h i  xalq  boMgani  va  ko ‘p   v aq tlarin i 
yurish  h am d a  janglarda  o 'tkazganlari  bilan  izolilanadi.  O lim ning  y o z i- 
shicha,  turklarda  hatto  «qo'shinlar*  va  «xalq«  degan  so ‘zlar  sin o n im  
sifatida  tushunilgan.  Masalan,  m ilo d d an   a w a lg i  IV   asrda  tu rk lar  24  u ru g ‘- 
dan  iborat  kuchli  davlat  tuzganlar  va  u n d a   b u tu n   xalq  arm iya  p rin sip id a 
birlashtirilgan.  Iskandar  Z ulqam ayn  X o ra z m n i  zabt  etgan  paytlarga  oid 
qazilm alar  natijasida  o ‘sha  d avrlarda  b u   yerlarda  harbiy  d em o k ratiy a 
mavjud  bo'lganligi  isbotlangan.
Im p erato rlar  harbiy  jih a td a n   o ‘z   tinch lig in i  ta ’m inlagandan  keyin 
m a ’m uriy  kom m unikatsiyalar  m aqsadida  q o n u n la r  chiqarishni  va  ta rg ‘ibot 
qilishjii  ikkinchi  o 'ringa  qo‘yganlar.  B a rc h a   bilim don  im peratorlar  q o n u n - 
lam ing  rivojlangan  tizimiga  asoslanib  ish  olib  borishgan.
P a d im iy   Sharq  bilan  shug‘u lla n u v ch i  m utaxassislar  orasida  X a m m u - 
rapi  q o n u n la rin i  tilga  olmagani  b o ‘lm asa  kerak.  C hunki  ushbu  hujjat  h a r 
to m o n lam a  shunday e ’tiborga  m unosibdir. 
Birinchidan,
  X am m urapi  q o n u n i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---