‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

va  siyosiy  axborotni  t o ‘plash,  ishlab  chiqarish  va  o ‘z  vaqtida  tarqatish 
yaxshi  yo ‘lga  qo ‘y ilishining  ah a m iy a ti  va  rolini  hisobga  olib  ish  k o ‘rgan 
hokim iyat  uzoqroq  h u k m   surgan.  0 ‘sha davrdagi  k o ‘plab  dav iatlam i  bunga
m isol  qilib  keltirish  m u m k in .
Bu  haqda  buyuk  sa rk a rd a  Am ir  T em ur  o ‘z  «T uzuk*landa  bejiz 
quyidagilarni  yozm agan:  «A m r  qildimki,  m ingta  tezy u rar  tuya  m ingan, 
m ingta  o t  m ingan  y elib-yuguruvchi  kishini  c h o p q u rc h i,  m ing  nafar 
te zy u rar  piyodani  (c h o p a r)  yetib  tayinlasinlarki,  tu rli  m am lakatlar,  sarhad- 
larníng  xabarlarini,  q o ‘s h n i  hukm dorlarning  m aqsadlarini  va  niyatlarini 
bilib,  huzurim ga  kelib,  x a b a r  qilsinlar,  toki  biror  voqea,  k o r-h o l  yuz  ber- 
m asidan  b urun  c h o ra   va  ilojini  qilaylik*1.  Q isqacha  aytganda,  so ‘z  bilan 
uqtirish,  targ‘Íbot  ish larin i  bajarish,  ommaviy  kom m unikatsiya  vositasidan 
foydalanish  b o ‘lm aganida,  n o m la ri  zikr etilgan  davlatlarning  yuzaga  kelishi
va  h u k m   surishi  m u m k in   em asdi.
M a ’m uriy  boshqaruvning  kommunikativ  tab iati.  0 ‘rta  asrlarda  m a  - 
m u riy   boshqaruv  z a ru r  tu z ilm a   yaratish  va  uning  y ordam ida  xon  va 
am irlarning  farm onlarini  m asjidlar,  maydonlar,  b ozorlar,  guzarlar,  boshqa 
gavjum   joylartia  o g 'za k i  y o k i  y ozm a  xabar  eltuvchi  c h o p a rlar  vositasida 
o v o za qilish  yo‘li  bilan  am alg a  oshirilgan. 
.
M a ’lum ki  A rab  xalifaligi  davrida  V II-X V   asrlarda  m arkaziy  hoki­
m iyat  va  viloyat  ho k im lik larid a  sakkiz-o‘n tadan  d evon  (hozirgi  vazirlik  va 
hokim liklarning  bosh q arm alarig a  o ‘xshash  m uassasalar)  b o ‘lgan va  ularning 
asosiylaridan  hisoblangan  «devon  al-borid*  hozirgi  p o c h ta   va  kom m uni­
katsiya  vazirligiga  o ‘xshab  ketgan.  H ukm dorga  eng  yaqin  m ulozim lardan 
sanalgan  ushbu  d evon  rah b a ri  b arc h a  davlat  yozishm alarini  olib  borgan.
D evonda  b itta  m a tn   b e s h -o ‘n   va  undan  ko‘proq  nusxada  ko ‘chirilgan. 
M asalan ,  taniqli  m u a rrix   B ayhaqiy  o ‘zining  *Tarixi  M a s’udiy»  (XI  asr) 
k itobida  sulton  M as’ud   o ta si  M ahm udning  harbiy  z a farían   haqidagi  kerakli 
axbo ro tlan ii  quyidagicha  tarqatganligini  aytadi.  «S arhang  A bu  AJi  Qutyol 
ded ik i,  bu  xabar  b a rc h a   viloyatlarga  yozib  tarq atilsin   va  o ‘z  xattda 
eslatadiki  T eginoboddan  x ab a r  kelishi  bilan  Sind  va  H indistonga,  shu- 
n ingdek  F azna,  Balx,  T o h a risto n   va  Guzgon  viloyatlariga  y u b o n sh   uchun 
o 'n ta d a n   ro ‘yxat  tu z ilsin ,  to k i  bu   voqea  m uhim ligi  b a rc h a   joyda  birdek 
m a ’lum   b o ‘lgay»2.  X a tla m in g   asi  nusxalari  h am da  ko ‘ch irm a  nusxalar 
k am d an -k am   h ollarda  h u k m d o m in g   o ‘zi  to m o n id an   yozilardi,  odatda 
ularni  uning  o g ‘zidan  k o tib la r  yozib  olar  edilar,  so ‘ngra  eng  m uhim lari 
im zolanib  yoki  b irin c h i  shaxsning  o ‘z   muhri bosilib ta sd iq la n ar  edi.
V iloyat,  n o h iy a la m i  boshqarishga  ruxsatnom ani  om m aviy  tarzda 
to p sh irish   m a ’m uriy  b o shqaruvdagi  ommaviy  kom m unikatsiyaning  eng 
keng  tarqalgan  u su llarid an   boMgan.  Bular  xatlar,  y o rliqlar  yoki  shiinga 
0 ‘xshagan  hujjatlar  b o ‘lib,  ko‘p incha  um um iy  n o m   bilan  «noma»  deb 
yuritilgan.  «Abu  M u slim   jangnom asi»  nom li  xalq  k itobida  bu  haqda  bir
1 Temur tuzuklari.  T.:  G ‘. G 'ulom  nomidagi nashriyot,  1996,  117-bet.
2  BaftxaKH  A6yji H
c t o p h h
 
Macbyzia.  M.:  «HayKa*,I969,  76-c.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q a to r  m isoliar  bor.  A sarda  Xalifa  M arvon  to m o n id a n   X u roson  hokimligiga 
N asri  Sayyorning  ta y in l^ iish i  haqida  shunday  deyiladi:  «Alqissa,  M arvon 
m unsliiyni  talab  qilib  aytdiki,  agar  h ar  kim  M u h a m m a d   T o h ir  X o‘jandiyni 
A buturobiy  desa,  tillni  orqasidan  tortib  olurm an,  d e b   b u   sh a rt  birla  nom a 
bitib,  X ojani  vazir  q ildi  va  yana  hukum at  M arv sh o h jah o n n i  chorsad 
darchorsad  m ulki  X urosonni  N asr  otig‘a  bitib,  n o m a n i  tojig'a  ustuvor 
qildi.  H am a  sipohlar va  ham a  pahlavonlar m uborakbodlik  qildilar»1.
Shveysariyalik  taniqli  olim   Adam  M esning  « M u su lm o n   Renessansi* 
nom li  yirik  kitobida  om m aviy  kom m unikatsiyaga  o id   k o ‘plab  misollarni 
k o ‘rish  m um kin.  M u allif B ag'dod  xahfaligining  X—X I  asrlardagi  hayotidan 
hikoya  qiladi.  U  o ‘sha  vaqtda  yozilgan  ko‘plab  ish o n c h li  asarlar  m az- 
m unini  boshqa  m anbalardan  o 'rg a n ib   chiqqan.  T arix g a  o id   bu  noyob  kitob 
c h u q u r  Umiyligi  bilan  kishi  aqlini  hayratga  soladi.  A m m o   A dam   M es  o 'z i 
ijodi  davom ida o'rg an g an   oU m lam i  arablar  deb  ataydi.  B un d a,  albatta,  ular 
Arab  xalifaligiga  qaram   hududlardan  ekanligi  va  asarlari  arab  tilida 
yozilganligi  nazarda  tutllgan.  Lekin  ular  safida  k o ‘plab  forslar,  turkiylar, 
ju m lad a n ,  Ibn  Sino,  X orazm iy,  B eruniy ham   b o ‘lgan.
K itobda  xalifa  A dud  ad -D av la  (982-yilda  vafot  etg an )  haqida  shunday 
deyilgan:  «K atta  davlatni  yaxshi  boshqarish  niyatida  h u k m d o r  sifatida  u 
aloqa  xizm atini  ta ’m inlashga  e ’tib o r  qaratadi.  X atni  kecli  keltirgan  chopar 
ja zo la n ar  edi.  Shu  tariqa  «nom a»ning  S herozdan  B ag‘d odga  yetti  kunda 
yetkazilishiga  erishildi,  buning  u chun  esa  kuniga  150  ch aqirim dan  y o 'l 
•bosishga  to ‘g ‘ri  kelardi»2.  Adam   M es  o ‘z  asarida  Q u d a m   isnili  m uallifning 
927-yilda  yozilgan  kitobidan  m isol  keltiradi,  u n d a  o lim   o ‘sha  zam ondagi 
p o ch ta xizmati  va  unga  rahbarlik qilishni  tavsiflaydi:  «B osh  pochta  idorasi  — 
«devon  al-borid»,  uning  boshlig‘i  pochta  y o ‘llari  am ald o rlari  ustidan 
nazorat  qiladi  va  u lam in g   m aoshini  bejgilaydi.  X alifaning  sayohatlari 
davom ida  yoki  harbiy  yurishlarida  uning  m aslahatchisi  m artabasiga erishish 
u chun,  eng a w a lo ,  h u k m d o r xalifaning ishonchini  q o z o n m o g ‘i  kerak,  zero, 
c h o r  atrofdan  kelgan  xabarlam i  joy-joyiga  yuborish  va  pochtm eystrlar  — 
«ashob  al-borid»  chaqiruvlar  va  boshqa  xabarlar  xalifaga  taq d im   etilishini 
t a ’m inlagan»3.  Davlat  boshqaruvida  xatlar  va  boshqa  hujjatiardan  xattotlar 
yordam ida  kerakli  m iqdorda nusxa d is h   uchun  a lo h id a  saroy  qurilgan.
M uham m ad  N arshaxiy  o ‘zining  m ashhur  «B uxoro  tarixi*  asarida 
guvohlik  berishicha,  A rab  xalifaligi  m am lakatlarida  p o c h ta   xizm atiga  rah ­
barlik  lavozim i  V III  asrdayoq  m avjud  b o ‘lgan.  M u a llif  yozishicha,  «aloqa, 
xat-xabar  ishlari  bu  haqda  xalifaga  xabar  yuboradi»4.  P o ch ta  boshlig‘i 
(o 'sh a   yillarida  Buxoro  hukm dori  T og‘shoda  b o ‘lgan  ed i)  xalifa  M ahdiy 
nom iga  yuborgan  xatida  aytganki,  «Buxoro q ishloqlari  b o ‘ylab  M uqanna  va 
uning  o q   libosii  odam lari  q o ‘zg‘oloni  yoyilm oqda*.  B u   voqea  7 7 5 -7 8 5 - 
yillar  oralig‘ida  b o ‘lib  o ‘tadi.
1 Abu  Muslim jangnomasi. T.:  «Yozuvchi*.  1992,  83-bct.
1 
Меч. А.  Мусульманский Ренессанс.  М.: «Наука»,1973,  76-е.
’  O’sha manba,  204-bet.
4  Narshaxiy.  Buxoro tarixi. T.:  «Fan»,  1966,  19-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---