‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Ibn  R u sh d   k eyinroq,  1126—1198-yillarda  yashab  o ‘tgan,  shuning 
uchun  bo ‘lsa  kerak,  u  Arastuga  kengroq  va  batafsilroq  shjarhlar  berish 
im koniga  ega  b o 'lg a n .  U n i  hatto  eng  usta  sharhlovchi  deb  ham   atashadi. 
Ibn  R ushd  g 'a z z o liy n in g   Ibn  Sinoga  qarshi  fikrlariga  javob  beradi,  uning 
ziddiga  bitilgan  raddiyalarga  o ‘z  raddiyasini  yozadi.  Bu  b ahs-m unozara 
faqat  fan  d o irasid ag in a  em as,  balki  publitsistikada  ham   davom   etdi.  Ibn 
Rushd  ta fa k k u rn in g   b ilish  huquqini  him oya qiladi  va  din  (e’tiqod)ni  so'zsiz 
o'rganish  tazy iq i  (h u k m ronligi)ning  tarafdori  b o ‘lm ish  g‘azzoliyni  inkor 
etadi.  Ibn  R u sh d   d u n y o   abadiy  va  intihosiz,  deb  bilardi.  U ning  hisola- 
shicha,  d u n y o n i  X u d o   yaratgan,  Xudo  bilan  du n y o   b ir  xil,  bir  hajm da  va 
abadiy,  U   b o rliq n i  m a teriyaning  birlam chi  shakllariga  aylantiradi.  M avhum  
dunyo  tafakkuriga  (A rastu  uni  «nus*  deb  atard i)  Ibn  Rushd  b arc h a  o d am - 
lar  u chun  u m u m iy ,  ta sh q arid a n   m hiyatga  t a ’sir  etuvchi  yagona  noaniq, 
qiyofasiz  substansiya,  d eb   qararadi.  U ,  X udoning  borligini  va  abadiyligini, 
olam ni  0 ‘zi  y ara tg an lig in i  ta n   olgan  holda,  individual  ruhning  abadiyligini 
inkor etardi.
Buyuk  o lim la r  sh u   tariqa  e ’tiqod  bilan  ta fa k k u m i  yarashtirishm oqchi 
b o ‘lganlarida, 
qaram a-q arsh ilik larg a  d u c h   kelishardi. 
Shunday  qilib, 
arastuchilikning  ratsionalistik  va  m aterialistik  tam oyillari  Ibn  Rushd  to m o - 
nidan  rivojlantirildi  va  b u   o ‘rta  asr  publitsistikasi  h am da  fani  ravnaqida 
katta  aham iyat  kasb  etd i.
Arab  m adaniyatini  birinchi  bo‘lib  o'ziashtirgan  mam lakat  Fransiya 
b o ‘lib,  u  keyinchalik Y evropa  Renessansiga  turtki  berdi.  Ilg‘o r g'oyalar  F ran- 
siyaning  Provansal  viloyati,  aniqrog'i,  Ispaniya  Kordovasi  orqali  Yevropaga 
k o ‘chib  o ‘tdi.  S h uning  u chun  ham   Fransiya  Y evropa  publitsistikasida  o ‘z 
rivojini  topgan  averroizm   va  arab  falsafasining  birinchi  markazi  b o ‘lib  qoldi. 
Parij  shahri,  u   yerdagi  universitet  an a  shunday  m arkaz  sifatida  xizmat  qildi. 
Bu  holatlarga  F ransiyaning  yuqori  tabaqa din  arboblari  qarshi  chiqdilar.  X III 
asr boshida  G ‘arb d a  averroizm   ayni  avj  olgan  davrda  fransuz  episkoplarining 
Parijdagi  Sinodi  (K engashi)  Arastu  ilmiy qarashlarining  om m aviy  targ'ibotini 
taqiqlab  q o ‘ydi,  b u n in g   natijasida  esa birinchi  b o 'lib   averroistlar tazyiq  ostiga 
olindilar.  F ransuz  yozuvchisi,  tarixchisi  va  filologi,  jam iyatshunosi  R enan 
Jo zef  Ernst  (1823—1892)  Fransiya  va  butun  Yevropa  madaniyatlariga  ta ’sir 
qilgan  o ‘rta  asrlardagi  arab  faylasufiari  haqida  jo ‘shqln  va  ijobiy  fikrlarni 
bildirib  qoldirgan.
2-fast.  Publitsistikaning raazmuni
Publitsistikaning  uch  asosiy  oqimi.  P ublitsistikaning  uch  oqim i 
falsafadagi  u c h   y o ‘n alish   kurashining  aks  etishi  edi.  Aynan  an a  shu 
y o ‘nalishlar  o ‘rta   asrlardagi  b ahs-m unozaralam ing  c h u q u r  m azm unliligi  va 
publitsistik  shaklini  belgilovchi  boshlang'ich  h o latlar  b o ‘ldi.  A flotun  va 
A rastu  zam iit  y ara tg an   o ‘rta   asrlar  realizm i  birin ch i  o q im   edi.  Ikkinchi 
o qim   n om inalizm   b o ‘lib,  u n in g   vujudga  kelishida  kiniklar,  stoiklar  va 
ularning  asosiy  vakili  A ntisfen  katta  rol  o ‘ynadilar.  Soddaroq  qilib  ayt- 
ganda,  nom in alistlar  m aterializm ga,  realistlar  esa  idealizm ga  yaqinroq
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

edilar.  M utaxassislar  ilkricha,  realistlar  bilan  n o m inalistlarning  bahsi  XI 
asrda  A nselm   Kenterberiyskiy  asarlarida  boshlangan  b o ‘lib,  b u tu n   o ‘rta 
asrlar  m obaynida,  ya’ni,  to   I.  Rosselingacha  davom   ctdi.
U chinchi  oqim  atrofida  esa  aw algi  ikki  m aktabdan  tashqari  konsep- 
tualizm   vakillari  hayot,  jam iyat,  borliq  kabi  universaliyaiar,  ya’ni  um um iy 
tushunchalar  haqida  bahs-m unozaralar  yuritishardi.  X I—X IV   asrlarda  pub- 
litsistlar universaliyalami,  ya’ni,  uJam ing jamiyatdagi  o ‘m i,  aham iyati  nim adan 
iborat  ekanligini  o ‘z  bahsli  suhbatlarida  aniqlashga  intilishardi.  Nominalizm 
universaliyalami  umumiy  nom ,  deb  tan  olardi.  Realizm   univer-saliyalar 
tafakkurdan*  mustaqil  ravishda,  real  holda  mavjud  deb,  konseptualizm   esa 
ulam i  predmetlaming  o ‘xshashligiga  asoslangan  um um lashm alar,  deb  talqin 
etardi.  Ayni  mana  shu  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  bilan  b u   publitsistik  maktabiar 
bir-biridaii  farq  qilardi.  Ushbu  u c h   oqimning  falsafiy  jihatlariga  chuqurlashib 
ketmaslik  uchun  yana  uning jumalistikaga  yaqin  bo'lgan  publitsistik  mazmuni 
haqidagi fikrimizni  aniq  misollarda  ko ‘rib chiqsak.
Kim-kiraga  qarshi  va  qanday  publitsistik  vositalar  yordam ida  kurash- 
gan?  0 ‘rta  asrlarda  bir-biriga  qaram a-q arsh i  turgan  to m o n la r  yetarli  dara- 
ja d a   ko ‘p   bo'lgan.  M asalan,  m istiklar  sxolastlar  bilan  kurashgan  bo ‘lsalar, 
avgustinistlar  tom istlar  bilan, 
patristika  tarafdorlari  gnostiklar  bilan 
kurashgan  va  h.k.
F om a  Akvinskiy  «Ilohiyot  um um lashm asi*  k itobida  b u   haqda  um um - 
lashtirgan  holda  ju d a  yaxshi  fikr  bildirgan.  U ning  yozishicha,  haqiqatni 
bilish,  o ‘rganish  ikki  xil  m ohiyatga  ega:  tabiat  orqali  bilish  yoki  Xudoga 
ishonish  orqali  bilish.  Bilishning  xuddi  an a  sh u   ikki  tipi-ratsionalistik  va 
teologik  (diniy)  bilish  o ‘zaro  raqobatlashib  kelardi.  Bir  to m o n d a n ,  diniy 
e ’tiqodning  kuchi  g ‘oyat  sezilarli  edi.  0 ‘rta  asrlardagi  diniy  ta ’lim ot 
asoschilaridan  b o ‘lm ish  Anselm  K enterberiyskiy q u y idagilam i  aytib  o'tgan: 
«M en  tushunish  u chun  e ’tiqod  q ila m a u ,  keyin  e ’tiq o d   qilish  u ch u n  bilisliga 
intilm aym an».  Bu  esa,  eng  a w a lo ,  e ’tiqod  qilishdan  va  uning  u ch u n   eng 
m uhim i  diniy  e ’tiqod  ekanligidan  dalolat  beradi.  U   n im a g a  va  nim a  uchun 
e ’tiqod  qilishini,  ishonishini  tushunishga  intilm aydi,  c h u n k i  u  bilishning 
eng  to ‘g‘ri  usuli-din  deb  hisoblaydi.
Albatta,  bu  fikjrga  ratsionalistlar  q o 'sh ila  olm asdilar.  C h u n k i  ular  yak- 
ka  tartibdagi  hodisalam i  tahlil  qilish,  o ‘xshash  voqea-lio d isatar  va  tushun- 
ch a la m i  tasniflash,  tartiblashtirish  orqali  tab iatn i  anglashga  intilardilar. 
U lam i  esa,  o ‘z  navbatida,  sxolastlar,  m istiklar  va  b o sh q a  m aktab  vakillari 
tan q id   ostiga  olardilar.
Ortodoksal  sxolastikaning  yorqin  n am o y o n d ala rid an   biri  bir  necha 
fundam ental asarlar yaratgan  F o m a   Akvinskiy edi.  M a sala n ,  olim ning  3000 
ta   m aqolani  o ‘z  ichiga  olg an   «Ilohiyot  u m um lashm asi»  ensiklopedik 
xususiyatga  ega.  «M ushriklarga  qarshi  um um lashm a»  n o m li  tugallanm agan 
kitobida  esa  u  yetuk  sxolastika  natijalarini  yakunlaydi.  0 ‘tk ir  mafkuraviy 
yondashish, 
zam ondosh  ta d q iq o tc h ila r  bilan  kurashuvchanlik  F om a 
Akvinskiy asarlariga  xos  xususiyatlardan  bo ‘lib,  u la m in g   n om idanoq  kimga 
qarshi  qaratilganligini  bilib  olish  qiyin  em asdi.  U n in g   asarlari  publitsistik 
ruh bilan  yo ‘g‘rilgan  edi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---