BABURNAMƏ
17
Baburun bu xatirələri necə və nə zaman yazdığı haqqında dəqiq məlu-
mat yoxdur. Dəqiq bilinən bir şey varsa, o da həmin dövrdə saray tarixçisi,
münşi və ya xronistin olmadığıdır. Elə isə Babur bütün hadisələri özü qeydə
almış, xüsusi gündəlik tutmuşdur. Lakin əsərdə bunu təsdiq edən ciddi bir
işarə yoxdur. Bütün hallarda ehtimal etmək olar ki, Babur müntəzəm və ya
ara-sıra gündəlik tutmuş, bu materiallar əsasında xatirələrini Hindistanda ya-
zıb bitirmişdir. Xatirələrin son dövrünü əhatə edən illərdə Babur hadisələri
günbəgün təsvir edir, hətta səhər, günorta, ikindi, axşam, gecə baş verən ha-
disələri də müfəssəl nəql edir. Bəzi məqamlarda bu və ya digər hadisə və ya
şəxs haqqında təhkiyəni kəsən müəllif bu barədə sonra məlumat verəcəyini
bildirir. Tək bir yerdə isə (3 mart 1529-cu ildə) bunu qeyd edir: «Xoca Yəh-
yanın nəvəsi Xoca Kəlan isə məndən yazmaqda olduğum Vəqayeni istəmiş-
di. Surətini çıxartdırmışdım, onu da Şəhrək vasitəsilə göndərdim».
«Baburnamə»də faktiki materail, bir-birinə qarışan hadisələr, alışma-
dığımız adlar hədsiz dərəcədə çoxdur, lakin buna baxmayaraq əsər sonsuz
maraqla, bir macəra ədəbiyyatı nümunəsi kimi zövqlə oxunur. Baburun di-
linin sadəliyi, obrazlılığı, müşahidələrinin zərifliyi, qeyri-adiliyi, dəbdəbə-
dən uzaq təhkiyə tərzi, səmimiyyəti insanı heyran edir.
Babur hər şey haqqında obyektiv və dəqiq yazmışdır. Müasiri olduğu
və ya özündən əvvəl yaşamış hökmdarlar, onların nəsəbi, həyatı, xasiyyəti,
savaşları və meydan müharibələri, adbaad göstərməklə arvadları və cariyə-
ləri, oğulları və qızları, əmirləri və bəyləri, saraylarında yaşayan alimlər, şa-
irlər, rəssamlar, müsiqiçilər, xəttatlar və başqa sənətkarlar haqqında geniş və
maraqlı məlumatlar vermişdir. Gəzib gördüyü yerlərdəki tarixi abidələr, ay-
rı-ayrı xalqlara, tayfa və qəbilələrə xas olan etnoqrafik özəlliklər, adət-ənə-
nələr, yeməklər, geyimlər onun nəzərindən yayınmamışdır. Babur təbiətin
gözəlliklərini, fərqli coğrafi ərazilərdə bitən ağac və gülləri, meyvə və bitki-
ləri, heyvanları, quşları, balıqları da eyni həssaslıq və diqqətlə təsvir etmiş-
dir. O, musiqi, xüsusən də muğamlar haqqında dərin məlumat sahibi oldu-
ğunu göstərmişdir. Bu mənada «Baburnamə» o dövrün bir ensiklopediyası
sayıla bilər.
Babur hətta öz şəxsi qüsurlarını göstərməkdən, özünə tənqidi yanaş-
maqdan, bəzən də istehza etməkdən çəkinməmişdir. Onun içki məclisləri,
məcun, kəmali, tiryək qəbul etməsi də xatirələrdə öz əksini tapmışdır. Babur
öz tabeliyindəkilərə və qohumlarına da obyektiv qiymət vermişdir. Hətta öz
əmisi uşaqları ona qarşı xəyanət edəndə, dövlət çevrilişi təşkil edib taxtı
onun əlindən almaq istəyəndə belə Babur onları bağışlamışdır.
Babur bir çox yerdə əmilərinin, dayılarının, xalalarının ona və anasına
qarşı haqsızlıq etdiklərini vurğulamış, onlardan etibar və şəfqət qörmədiklə-
rini qeyd etmişdir: «Bunları yazmaqdan məqsədim şikayət deyil, gerçəkləri
söyləməkdir, bu söylənənlərdən məqsəd özümü tərif deyil, gerçəkləşmiş
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
18
olanları bəyan etməkdir. Burada hər sözün doğrusunu və hər işi olduğu kimi
yazmağı gərəkli saydığım üçün, şübhəsiz ki, ata və böyük qardaşdan yaxşı
və pis nə eşidilib görülmüşsə onları söylədim, qohumlardan və yadlardan da
nə qüsur və ya məziyyət görülmüşsə, onları yazdım. Oxuyan məzur görsün,
eşidənlər də qınamasın».
«Baburnamə»də yüzə yaxın şeir parçası var. Bunların bir qismi şairin
öz əsərləri, bir qismi başqa şairlərin, əsasən də Sədi Şirazinin şeirləridir. Ye-
ri və məqamı gəldikcə Qurandan alıntılar, farsca və türkcə bir neçə atalar
sözü var. Farsca şeirlərin və atalar sözlərinin orijinalını sətri tərcümələri ilə
birlikdə verməyi məqsədəuyğun saydıq.
Bu mötəşəm əsəri ana dilimizə çevirərkən onun türkcə (Rəşid Rəhməti
Arat), rusca (Mixail Salye) tərcümələri ilə yanaşı Parsa Şəmsiyev tərəfindən
hazırlanmış özbəkcə-çağatayca nəşrindən istifadə etdik. Baburun dili, xüsu-
sən də mürəkkəb cümlələr sintaktik baxımdan farscanın təsiri altındadır. Mi-
sal üçün: «Sabahı divanda Qulubəy kim, Kaşğarğa Sultan Səid xan qaşına
elçilikkə barıb idi, kəlib mülazimət qıldı». Sadə cümlələr isə tam tükcədir.
Ona görə də bəzi cümlələri daha dəqiq anlamaq üçün onları türkcə və rusca
mətnləri ilə tutuşdurmaq lazım gəlirdi. Bundan başqa, həmin dövrdə həyatın
müxtəlif sahələrində işlənmiş çoxsaylı termin və təbirlərin qarşılığını tap-
maq asan deyildi. Bu baxımdan türkcə və rusca tərcümələr bizə müstəsna
dərəcədə kömək etdi. Əsərin koloritini qorumaq üçün bəzi termin və deyim-
ləri olduğu kimi saxladıq və kitabın sonunda verilən qeydlər və izahlar qis-
mində onların mənasını açıqladıq.
Şübhəsiz ki, bu böyük həcmli mürəkkəb əsərin tərcüməsi nöqsan və
qüsurlardan da xali deyildir. Bizim arzumuz bu tərcümədən sonra daha mü-
kəmməl tərcümələrin meydana çıxmasıdır. Yoxsa ki, ucuz şöhrətə və birin-
cilik palmasına sahib olmaq kimi bir istəyimiz, əlhəmdülillah, yoxdur və ola
da bilməz. Bizim türklüyə təmənnasız xidmətdən başqa bir qayəmiz yoxdur.
Mötərizə içində qara şriftlə a-b ilə verilən rəqəmlər Heydərabad nüs-
xəsinin səhifələrini göstərir.
Yekun olaraq demək olar ki, ortaq türk ədəbiyyatının ən parlaq sima-
larından biri olan Zəhirəddin Məhəmməd Babur çağatay ədəbiyyatında poe-
ziyada Əlişir Nəvaidən sonra ikinci ən uca zirvə, nəsr sahəsində isə birinci,
fəth olunmamış zirvədir. Babur bütün qanı, canı, dili və xarakteri ilə türkdür,
həmişə də bununla fəxr etmişdir. Türklüklə və Baburla fəxr etmə növbəsi
indi bizdədir. Baburun şəxsiyyətinin və əsərlərinin tanıdılması və təbliği
türk ziyalılarının birinci dərəcəli vəzifələrindəndir. Zira gənc nəslə türk ulu-
larını tanıtmadan, onun tarixi yaddaşını təzələmədən keçmişlə bugün, bu-
günlə gələcək arasında sağlam körpü qurmaq mümkün deyil. Halbuki müa-
sir dövrdə, qloballaşan dünyamızda buna böyük ehtiyac var.