\ Azərbaycan tarixi üzrə mənbələr
Yüklə 230,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yazıyaqədərki qaynaqlar.
- Yazılı qaynaqlar.
| 1
Azərbaycan tarixi üzrə mənbələr Azərbaycan tarixinin ayrı-ayrı dövrlərinin dərindən öyrənilməsi üçün tarixi qaynaqların əhəmiyyəti şəksizdir. Tarixi ədəbiyyatlarda qaynaqların müxtəlif təsnifat prinsiplərindən istifadə olunur. Azərbaycanın qədim və orta əsrlər tarixini öyrənmək üçün qaynaqları şərti olaraq iki qrupa bölmək olar: 1)Yazıyaqədərki qaynaqlar. 2)Yazılı qaynaqlar.
materiallar və qismən etnoqrafik məlumatlardan ibarətdir. Yazıyaqədərki məxəzlərin mütləq əksəriyyətini müxtəlif dövrlərdə Azərbaycan ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilmiş maddi mənbələr təşkil edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın arxeoloji baxımdan öyrənilməsi tarixini əsasən dörd dövrə bölmək olar: 1.
XIX əsrin I yarısından 1920-ci ilə qədərki dövr. 2.
1920-1941-ci illər. 3.
1945-1991-ci illər. 4.
1991-ci ildən sonrakı dövr. Bu dövrlərin hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Belə ki, I dövrdə Azərbaycanın arxeoloji tədqiq ilə əsasən əcnəbi həvəskar arxeoloqlar məşğul olmuş və onların araşdırmaları heç də Azərbaycan tarixini öyrənmək yox “dəfinə” axtarmaq, qarətçilik xarakteri daşımışdır. 1834-cü ildə İsveçrə səyyahı Dub ya de Manperinin Xanlar, 1848-ci ildə rus şərqşünası Xanıkov Bərdə, Naxçıvan, 1862-ci ildə fransız səyyahı A. Berjenin Muğan, 1879-cu ildə Polyakovun Naxçıvan, Selosoninin Bərdə, Blekin Daşkəsən, Gədəbəy, 1880-ci ildə Jak de Morqanın Talış, 1892-1903-cü illərdə E. Resleril Qarabağ və Gəncəçay, Rozendorfun Gəncəçay bölgəsində apardığı arxeoloji tədqiqatlar əsasən həmin məqsədə xidmət etmişdir. Doğrudur bu tədqiaqatlar zamanı əldə edilmiş qiymətli materiallar xarici ölkə muzeylərinə aparılsa da Azərbaycanın arxeoloji baxımdan tədqiqi istiqamətində ilk addımlar demək olar ki, atılmışdır. Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra arxeoloji tədqiqatların yeni bir mərhələsi başlandı. 1923-cü ildə yaradılmış Azərbaycan arxeoloji Komitəsi respublika ərazisində olan tarixi abidələri qeydə alaraq onların elmi tədqiqi istiqamətində fəaliyyətə başladı. Yerli mütəxəssislərin olmadığı üçün mərkəzdən tanınmış arxeoloq Meşşaninovun dəvət olunması, böyük maddi çətinliklərə baxamayaraq XX əsrin 20-30-cu illərində Mil düzünə, Kiçik Qafqazın cənub-şərq ətəklərinə, Naxçıvan bölgəsinə, Azərbaycanın qərb bölgələrinə təşkil edilən ekspedisiyalar nəticəsində zəngin tədqiqat materialları əldə edildi. Bu işdə Meşşaninov, Miller, İesse, Passek, Latınin kimi rus arxeoloqları ilə yanaşı Azərbaycanın gənc arxeoloji kadrlarından Ələkbərov, İ. Cəfərzadə, Şərifov, Qazıyev, Hummelin xidmətlərini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Bu mərhələdə Azərbaycanın arxeoloji rədqiqinə sistemli şəkildə başlansa da Böyük Vətən müharibəsinin başlanması prossesin yarımçıq qalmasına səbəb oldu. 2 Azərbaycanın arxeoloji baxımdan tədqiq olunmasının yeni, keyfiyyətcə mühüm mərhələsi Böyük Vətən müharibəsindən sonrakı dövrə təsadüf edir. Bu dövrdə Azərbaycanın məşhur arxeoloqları Vahidov, İ. Cəfərzadə, Həbibullayev, İesse, M. Hüseynov və digərlərinin rəhbərliyi ilə təşkil edilmiş arxeoloji ekspedisiyalar nəticəsində Azərbaycanın paleolit, mezolit, neolit, eneolit və tunc dövrlərinə aid zəngin maddi mənbələr aşkar edilmişdir. M. Hüseynovun gərgin əməyi nəticəsində Damcılı, Daşsalahlı, Tağlar, Azıx düşərgələrində paleolit dövrlərinə aid nadir tapıntıların aşkar edilməsi Azərbaycanın antropogen zonasına daxil olduğunu sübut etdi. Azərbaycan arxeoloqlarının məhsuldar fəaliyyəti ilə Qobustan, Mingəçevir, Kültəpə, Əliköməktəpə, Meynətəpə, Qaraköpəktəpə, İlanlı təpə, Çalağan təpə, Sulutəpə, Üçtəpə, Mişarçay, Töyrətəpə, Şomutəpə, Babadərviş, Qarğalar təpəsi, Sərkərtəpə, və s. yaşayış məskənlərindən əldə edilən tapıntılar Azərbaycanda icma yaşayışının müxtəlif dövrlərinin dərindən öyrənilməsi üçün əsaslı zəmin yaratmışdır. Bu dövrdə Azərbaycanın antik və erkən orta əsrlər tarixinin öyrənilməsi üçün Yaloylutəpə, Cəfərxan, Qəbələ, Mingəçevir, Torpaqqala, Govurqala, Beyləqan və s. arxeoloji abidələrinin araşadırılması da zəngin faktiki material vermişdir. Sovet rejiminin tənəzzülünün başlanması nəticəsində XX əsrin 80-ci illərinin sonundan etibarən arxeoloji tədqiqat işləri dayandırıldı. Azərbaycanın arxeoloji baxımdan öyrənilməsinin yeni mərhələsi müstəqilliyin əldə edilməsindən sonrakı dövr hesab olunmalıdır. Doğrudur bu mərhələdə çox böyük sosial-iqtisadi, siyasi, erməni təcavüzü kimi problemlərlə üzləşən gənc respublika ilk dövrlərdə arxeoloji tədqiqatlara vəsait ayıra bilməsə də, hazırda həyata keçirilən uğurlu siyasət bu sahəyə diqqətin ayrılmasına səbəb olmuşdur.
Azərbaycanın yalnız sosial-iqtisadi, maddi-mənəvi mədəniyyət tarixi haqqında deyil, həm də siyasi tarixi haqqında zəngin məlumatlarla xarakterizə olunur. Yazılı mənbələr aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: 1.
Salnamə tipli mənbələr (nəsrani mənbələr). 2.
Memuar xarakterli mənbələr. 3.
Sənədli materiallar. Salnamə tipli qaynaqları dil prinsipinə uyğun olaraq bir neçə qrupa bölmək olar: a)
Mixi yazı parçaları b)
Antik tarixi-coğrafi ədəbiyyat c)
Erməni və gürcü dilli qaynaqlar d)
Yerli qaynaqlar e)
Orta əsr ərəb, fars və türk dilli qaynaqlar
1. Yazılı qaynaqların böyük bir qismi salnamə xarakterli qaynaqlardan ibarətdir. Nəsrani qaynaqların xronoloji baxımdan birinci qismi hərbi-salnaməçi mənbələrlə – şumer-akkad, Assur, Urartu mixr yazı parçaları ilə təmsil olunmuşdur. Hərbi yürüşlər zamanı hökmdarların diktəsi ilə yazılan bu yazı parçalarında adətən hadisələr bir tərəfli təsvir olunmuşdur. Bununla belə mixi
3 yazılarda Aərbaycan ərazisində erkən etnik birliklər, dövlətlər, onların qonşuları ilə sosial-iqtisadi və siyasi münasibətləri, maddi və mənəvi dünyaları haqqında maraqlı məlumatlar öz əksini tapmışdır. Şumer dastanlarında, Akkad çarları Böyük Sarqonun, Naram Suenin, Assur hökmdarlarından Aşşurnasirpalın, Adadnirarinin, Tiqlatpalasarın, Salmanasarın, Sarqonun, Aşşurbanipalın, Urartu çarlarından Menuanın, İşpuininin, Arkiştinin, Sarduri və Rusanın mixi yazı parçalarında kuti, lullubi, turukki tayfaları və Manna dövlətinin tarixi haqqında çox qiymətli məlumatlar verilmişdir. Nəsrani qaynaqların diqqəti cəlb edən bir qismini də antik tarixi-coğrafi ədəbiyyat təşkil edir. Yunan-İran müharibəsinin başlanmasından sonra Şərq ölkələrinə marağın artması nəticəsində qədim yunan və Roma müəlliflərinin əsərlərində Azərbaycan haqqında məlumatlar yer almağa başlamışdı. Makedoniyalı İsgəndər, Qney Pompey və Mark Antoninin yürüşləri bu məlumatların daha da genişlənməsinə səbəb olmuşdu. Antik tarixçi və coğrafiyaçıların əsərlərində Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış tayfalar, qədim şəhərlər, Atropaten və Alban dövlətləri, əhalinin adət-ənənələri, dini inancları, təsərrüfat həyatı, Parfiya-Roma münasibətləri sistemində Azərbaycan dövlətlərinin mövqeyi, Atropaten-Alban-Roma münasibətləri haqqında zəngin məlumatlar verilmişdir. Bu baxımdan Miletli Hekateyin “Yerin təsviri”, Herodotun “Tarix”, Knidli Ktesinin “Persika”, Siciliyalı Diodorun “Tarixi kitabxana”, Polibinin “Tarix”, Tit Livinin “Roma tarixi”, Pompey Troqun “Filippin Tarixi”, Kvint Kursi Rufun “Böyük Aleksandrın tarixi”, Pomponi Melanın “Yerin təsviri”, Böyük Plininin “Təbiət tarixi”, Plutarxın “Müqayisəli tərcümeyi-hallar”, Korneli Tasitin “Annallar”, “Tarixlər”, Flavi Arrianın “Anabozis” Klavdi Ptolomeyin “Coğrafiya dərsliyi”, Strabonun “Coğrafiya”, Dion Kassinin “Roma tarixi”, Appianın “Mitridatın müharibələri” əsərləri böyük maraq doğurur. Antik müəlliflərdən Dionisi Perieget, Yuli Solin, İosif Flavi, Klavdi Elian, Ammian Marselin və başqalarının əsərlərində də Alban və Atropaten dövlətləri haqqında bir sıra maraqlı məlumatlarla rastlaşmaq mümkündür. Nəsrani qaynaqlar içərisində qədim erməni və gürcü dillərində yazılmış tarixi əsər və salnamələrin də özünəməxsus yerini qeyd etmək lazımdır. Erkən orta əsr erməni salnamələri “Böyük Ermənistan” ideologiyası əsasında yazıldığı üçün qonşu ölkələrə, xüsusilə də Albaniyaya qarşı əsassız ərazi iddiaları ilə xarakterikdir. Bununla belə həmin salnamələrdə Albaniya tarixinin siyasi, sosial- iqtisadi, mədəni problemləri haqqında zəngin faktiki materiallar öz əksini tapmışdır. XI-XVII əsrlərə aid erməni mənbələrində də Azərbaycan tarixi haqqında maraqlı məlumatlarla rastlaşmaq mümkündür. Bu mənada erməni salnamələri içərisində Aqafangelin “Ermənisatn tarixi”, Koryunun “Moştosun həyatı”, Yegişenin “Vardan və erməni müharibəsi”, Fovstos Buzandın “Ermənistan tarixi”, Lazar Paranetsinin “Ermənistan tarixi”, Moisey Xorenlinin “Ermənistan tarixi”, Sebeosun “İraklın tarixi”, Gevondun “Xəlifələr tarixi”, Ananiya Şiraklının “Coğrafiya”, Vardanın “Ümumi tarix”, Gəncəli Kirakosun “Tarix”, Mesoplu Fomanın “Teymurləng və onun varislərinin tarixi”, Təbrizli Arakelin “Tarixlər kitabı”, Kənəkirli Zəkəriyyənin “Xronika” və s. əsərləri xüsusi qeyd etmək lazımdır. Yüklə 230,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|