7-mavzu. Xalqaro kompaniya va tmk, ularni boshqarish tizimi Reja

7-mavzu. Xalqaro kompaniya va TMK, ularni boshqarish tizimi
Reja:

1. 
   Milliy kompaniyaning xalqaro kompaniyaga o’tish evolyustiyasi.
   
2. 
   TMK –xalqaro tadbirkorlikning eng samarali shaklidir.
   
3. 
   TMKlarning jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni.
   
4. 
   Ko’p millatli kompaniyalarni o’sish sabablari.
   
5. 
   Ko’p millatli kompaniyalarni tashkil qilish shakllari.
   

Ushbu mavzuni tushuntirishda pedagogik texnologiyalarning “aqliy xujum”, “guruxda ishlash” usulidan, shuningdek axborot texnologiyalaridan foydalaniladi.
Tayanch iboralar:
Xalqaro kompaniya, ko’pmillatli kompaniya, konsorstium, transmilliy korporastiya, integrastiyalashgan, xalqaro ishlab chiqarish, gorizontal integrastiya, vertikal integrastiya, listenziyalash, xalqaro ishlab chiqarishning diversifikastiyasi, transmilliy moliyaviy-sanoat guruhlari (TMSG).

Xalqaro kompaniyalar - bu milliy kapitalni boshka davlatlarga tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish maksadida olib chikuvchi tashkilotlardir. Zamonaviy xalqaro kompaniyalarning kupchilik kismi transmilliy korporastiyalarni, tashkiliy shakli buyicha esa konsternlarni ifoda etadi. Ular ilgarigi turli davlatlar kapitalining oddiy birlashuvi va ishtirokchilari uz kapitallarining mulkdori bulib kolgan kartellar, sindikatlar, trestlardan ma’lum darajada farklanadi. Ularga teskari xolda XX asrning tipik konsterni-bu odatda turli tarmoklar va xududlar buyicha diversifikastiyalangan kapitalning yagona mulkdori. Zamonaviy xalqaro kompaniyalar transmilliy, ya’ni uz millatiga ega bulgan yoki kupmillatli bulishi mumkin. Transmilliy korporastiyalar bosh kompaniya (odatda u kompaniya millatini aniklaydi) va uning xorijiy filiallarini uz ichiga oluvchi korxonalar tizimini ifodalaydi. Bosh kompaniya boshka davlatlardagi uzining xorijiy filiallari aktivini nazorat kiladi va odatda ularning kapitalida uz ulushiga ega.

Kup millatli kompaniyalarda xar xil millatlar kapitallarining birlashuvi vujudga keladi. Birinchi kup millatli kompaniya “Yunilever” 1929 yili “Margarin Yuni” (Daniya) va “Lever Brazerz” (Buyuk Britaniya) firmalarining birlashishi natijasida vujudga keldi. Shu davrdan boshlab u deyarli 60ta davlatda 500dan ortik xorijiy filiallari bulgan eng yirik xalqaro kompaniyalardan biri darajasigacha usib ketdi. “Yunilever” kompaniyasi ikkita shtab-kvartiraga ega - biri Londonda, boshkasi - Rotterdamda joylashgan.
Milliy kompaniyalarning xalqaro kompaniyalar statusiga utishi uchun uchta asosiy stimulni ajratib kursatish mumkin:
1.Tovarooborotning va shu bilan birga daromadning usishi. Bunda kompaniya ishlab chiqarish kuvvatlarini kuchaytirish va masshtab effektini ishlatish imkoniyatiga ega. Bundan tashkari u tavakkalni kamaytirish uchun xorijiy xamkorlar bilan bulgan alokalardan foydalanishi mumkin.
2.Kabul kilayotgan davlatda xomashyo va ishchi kuchining nisbatan arzonligi xisobiga ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini kamayishi. Bundan tashkari, maxalliy korxonalar bilan kushma korxonalar tuzish yuli bilan savdo-sotik bozorini vayangi samarali texnologiyalarga erishish imkoniyatlarini kengaytirish.
3.Kabul kilayotgan mamlakatning sanoati, moliya-kredit tizimi, savdo kanallari va infrastrukturasidan foydalanish.
Kupchilik xalqaro kompaniyalar uchun milliy firmalardan transmilliy korporastiyalarga utish yulida ularning tashki iktisodiy faoliyatining muayyan ketma-ketligi odatiy xol bulib koldi .
Birinchi boskich - bir martalik eksport-import bitimlarida aks etuvchi, turli davlatlardan bulgan xamkorlar orasidagi shartnoma munosabatlari. Bu boskichda xamkorlar xali etarli darajada bir-birlarining moliyaviy imkoniyatlari, ilmiy-sanoat potenstiali va ishbilarmonlik uslubini bilmaydilar.
Ikkinchi boskich yulida xar xil davlatlardan bulgan xamkorlar orasidagi munosabatlarning keyingi kengayishi va chukurlashuvining kursatkichi bulib ikki yil va undan ortik muddatga bulgan uzok muddatli kontraktlarni tuzish xizmat kilishi mumkin. Bir kator xollarda bunday shartnomalar kapitalning kredit shaklida olib chikilishi, asbob-uskunalarni etkazib berilishi, texnologiyalarni utkazilishi, shuningdek ilmiy-texnikaviy xamkorlikni kuzda tutadi.
Uzok muddatli kontraktlar sifati sotib oluvchiga ayon bulgan tovarlar va xizmatlarning savdo bozorlari barkarorligini ta’minlash nuktai nazaridan eksporter uchun jalb etuvchandir. Bundan tashkari eksporterlar transport kompaniyalari bilan uzok muddatli doimiy kelishuvlar tuzish yuli bilan transport xarajatlarini kiskartirish xisobiga uz mablaglarini tejaydilar. Bularning xammasi reklama, xaridorlar kidirish, kup sonli bir martalik kontraktlarni tayyorlash xarajatlarisiz tijorat xarajatlarini pasaytirish imkonini beradi.


Трансмиллий компания


IV boskich



Кушма халкаро корхоналар

III boskich

II boskich

Лицензион битимлар

Консорциумлар

Бевосита хорижий инвестициялар

I boskich

Bir martalik eksport – import bitimlar

..Битим

Битим

Битим

3.1.Rasm. Milliy kompaniyaning xalqaro kompaniya statusiga utish evolyustiyasi

Importerlar uchun uzok muddatli shartnomalar yaxshi ma’lum bulgan va uzini yaxshi tomondan tavsiya kilgan tovarlar va xizmatlar etkazib berilishi barkarorligini ta’minlaydi. Rivojlanayotgan mamlakatlardan xomashyo tovarlari import kilingan xolatda importerlar eksporterlarga kapitalni ssudaga berish, sungra esa ma’lum darajadagi foizlar bilan uzok muddat mobaynida uzining yokilgi-xomashyo materiallariga bulgan talablarini barkaror ta’minlash uchun, uni maxsulot shaklida kaytarish imkoniyatiga egadir.

Xamkorlikning keyingi boskichi - bu tugridan-tugri xorijiy investistiyalar, listenziyaviy kelishuvlar, konsorstiumlar (ma’lum bir maksadlarni amalga oshirish, kupincha tashki bozorga birgalikda kirish uchun uzaro konfidenstial kelishuvlar bilan boglangan xamkor-ishtirokchilarning vaktinchalik birlashuvi)dir. Bu boskichda xar xil mamlakatlardan bulgan xamkorlar bir-birlariga baxo berishgan, bir-birlarining ishonchliligiga va ish yuzasidan shartnomalarni tuzishni davom ettirishning maksadga muvofikligiga ishonch xosil kilishgan.
O’zbekistonda Vazirlar Mahkamasining 12.12.2000 y. 473-sonli «Xalqaro shartnomalar loyihalarini tayyorlash va O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalar bo’yicha majburiyatlarini bajarish tartibi to’ғrisida» qaroriga muvofiq xalqaro shartnomalar loyihalarini ekspertlar darajasida ishlab chiqish va xalqaro shartnomalar bo’yicha majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash quyidagi O’zbekiston Respublikasi vazirliklari va idoralari zimmasiga yuklangan:
- tashqi iqtisodiy faoliyat, shu jumladan savdo-iqtisodiy xamkorlik, investistiyalarni raғbatlantirish va o’zaro ximoya qilish xamda texnik yordam ko’rsatish masalalari bo’yicha – Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi (agentligi), Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi;
- Investistiya va valyuta-moliya xamkorligi masalalari bo’yicha - Moliya vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi, Markaziy bank, Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi, Davlat soliq qo’mitasi;
- Soliq solish va soliq qonunchiligiga rioya qilishdagi xamkorlik masalalari bo’yicha - Davlat soliq qo’mitasi, Moliya vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi;
- Davlat mulkini begonalashtirish va ulardan foydalanish, huquqlarni e’tirof etish va mulkiy munosabatlarni tartibga solish masalalari bo’yicha - Davlat mulki qo’mitasi, Adliya vazirligi;
- Ilmiy-texnikaviy xamkorlik, shuningdek xuquqiy muxofaza va intellektual mulk ob’ektlaridan foydalanish shartlari masalalari bo’yicha - Fan va texnika davlat qo’mitasi, Fanlar akademiyasi, Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi, Adliya vazirligi
Listenzion bitimlarning imzolanishi, texnologiyalar bilan almashinuv, xalqaro ilmiy-texnik kooperastiya bir birlarining sanoat, tijorat, tadkikot potenstiallaridan tulikrok foydalanish imkonini beradi. Bunda listenzion bitimlar texnologiyalar bilan almashinish, barter va kompensastiya bitimlari uchun qurol sifatida keng ishlatiladi.
Uchinchi davlatlar bozorlarida konsorstium tarkibida birgalikda uz tovar va xizmatlari bilan ishtirok etish xamkorlarga turli buyumlar va komplekt uskunalarning birmuncha keng assortimentini taklif etish, risklarni uzaro taksimlash, yangi bozorlarni uzlashtirish buyicha, texnologiyalar va nou-xaular bilan uzaro almashuv buyicha imkoniyatlarni kengaytirish, shuningdek moliyaviy resurslarni birlashtirish xisobiga uz faoliyati uchun zaruriy moliyalashtirishni ta’minlash imkonini beradi.
Kupincha konsorstiumlarga yakka uzi tashki bozorga chikish imkoniyatiga ega bulmagan yoki eksport sanoati uchun zarur uskunalar bilan jixozlanmagan, katta bulmagan kompaniyalar birlashadi. Bu muammolarni ular birgalikda tashki iktisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun mamlakat ichki bozorida uziga uxshash kompaniyalar uz kuchi va resurslarini birlashtirish yuli bilan xal etadilar. Ba’zan uz tovarlari sotilishi uchun birlashgan martketing guruxini tuzadilar. Meva, gusht, sut maxsulotlari savdosi buyicha agrar sektor korxonalari uyushmalari eng keng tarkalgan.
Uchinchi boskich - bu kushma korxonalardir(KK). Ular xar xil davlatlardan bulgan xamkorlarni amal kilayotgan sanoat yoki tijorat korxonalariga ega bulgan xamkor mamlakatida, zarur bulgan binolarni kurish va ularda uskunalarni urnatishlarsiz, darrov birgalikdagi faoliyatini boshlashi mumkinligi bilan jalb etadi. Lekin, kushma xalqaro tabbirkorlikning kupchilik ustunliklari va ochilayotgan imkoniyatlariga karamasdan xamkorlar uz mustakilligining bir kismini yukotadi va barcha xatti-xarakatlarini bir birlari bilan kelishib amalga oshirishlariga tugri keladi. Bu esa karor kabul kilish jarayonini kiyinlashtiradi va chuzib yuboradi. Bundan tashkari kushma korxona xalqaro xamkorlikning vaktinchalik shakli. Kushma tadbirkorlik soxasida ish yurituvchi konsultastion firmalar izlanishlari kushma korxona faoliyatining urtacha muddati turt yil ekanligini kursatadi.
Kushma korxonalar faoliyati jarayonida odatda bir xamkor nisbatan kuchlirok bulib boradi va kuchsizini yutib boradi. Lekin rasmiy xujjatlarda “yutib yuborish” emas, balki “firmalar kushilishi” ta’rifi kullaniladi, chunki bunday ibora kuchsiz firmalarning gururini kamsitishi mumkin. Bir kator konsultastion firmalar fikriga kura kompaniyalarning birlashuvini sanoatdan emas, balki injiniring, marketing va tijorat operastiyalaridan boshlash maksadga muvofik. Bunda bu soxalar kushilishining samaradorligi sanoat kuvvatlari kushilishi samaradorligi kushilishidan ikki barobar oshishi mumkin.
Firmalar kushilishi xakidagi karor oylab davom etadigan puxta xisob-kitoblar va muzokaralardan sung kabul kilinadi. Birlashishni uzaro kelishib olish kuyidagi ketma-ketlikda amalga oshadi:
1.Xarakatlarning strategik rejasini aniklash.
2.Raxbariyatdagi urinlarning muvozanatli taksimotini, shtab-kvartira va NIOKR markazlarining kaerda joylashishini aniklash bilan boshkaruv tizimini uzaro kelishib olish.
3.Yagona kompaniyaga birlashayotgan xamkorlarning aktivlarini baxolash.
4. Birlashayotgan kompaniyalar shtati bilan kushilishni kelishib olish.
Firmalar kushilishining muvaffakiyatli kursatkichi bulib ishlab chiqarish va tijorat operastiyalari xajmining 10-20 %ga usishi, maxsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining 10-20%ga kamayishi xisoblanadi.
Xar xil davlatlardan bulgan xamkorlarning yagona kompaniyaga birlashish natijasi - bu TMK ning shakllanishidir. Kompaniyaning trans milliylashtirish darajasi trans milliylashtirish indeksi bilan xarakterlanadi.

I q (XA/UA q XC/US q XSh/USh) : 3

Bu erda I- trans milliylashtirish indeksi;

XA – xorijiy aktivlar;
UA – umumiy aktivlar;
XS – xorijiy filiallarining tovar va xizmatlar savdosi xajmi;
US – umumiy tovar va xizmatlar savdosi xajmi;
XSh – xorijiy shtat;
USh – umumiy shtat;

TMK ning dunega tarkalishi va ularning jaxon iktisodietiga ta’siri juda yukori. XXI asrning boshiga kelib 500 mingga yakin uz xorijiy filiallarini boshkaraetgan 60 mingdan kup kompanipyalar ruyxatdan utgan. TMKning kul ostida xususiy ishlab chiqarish fondlarining taxminan 30 %i, xalqaro savdoning 50 %ga yakini mujassamlangan. Trans milliy korporastiyalar tomonidan jaxon bozorlaridagi deyarli butunligiga xom-ashe savdosi, shu jumladan bugdoy, kofe, juxori, urmon materiallari, tamaki, temir rudasi jaxon savdosining 90%, mis va boksitning 85%i, choy va kalayning 80%i, banan, tabiiy kauchuk va xom neftning 75%i nazorat kilinadi. Ular xissasiga ilm-fan va texnika soxalarida patentlangan va tadbik etilgan barcha yangiliklarning 80%i tugri keladi.

TMKning umumiy valyuta zaxirasi jaxonning barcha markaziy banklarining birkalikdagi zaxirasidan bir necha barobar kup. Xususiy sektorda bulgan pul mikdorining 1-2%ga siljishi istalgan ikkita milliy valyutalarining uzaro poritetini uzgartirishga kodir.
Xalqaro kompaniyalar butun duneni yagona bozor deb karashadi, kupchilik mamlakatlarda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradilar, xorijiy sarmoyalar lokomativi bulib katnashadilar va milliy chegaralardan kat’i nazar strategik karorlar kabul kiladilar.
90-yillarning oxirida TMKlar orasida xorijiy aktivlar kiymati buyicha birinchi urinda “Royyal Datch Shell” ingliz – golland konsterni turar edi. Yirik TMKning birinchi urinda 5ta amerika kompaniyalari, 2ta yapon, 1ta GFR, 1ta shveystariya kompaniyasi kirar edi. 1995 yilda dunening nisbatan kudratli 100ta TMKlari ruyxatida 1-marotaba rivojlanaetgan mamlakatlardan chizuvchi “Deu Korporeyshn” (Janubiy Koreya) va “Petroleus de Venesuela” lar paydo bulishdi.
Yirik TMKlar kupincha uz faoliyatini ilmiy-texnik tarakkietni belgilovchi tez rivojlanaetgan sanoat tarmoklariga karatadi. Ular 90-yillarning oxirida kompaniyaning 100ta yirik TMKlar ruyxatiga kirgan kompaniyalar xorijiy aktivlarining 15%idan yukorirogi tugri keladigan elektronika sanoatiga juda faol kizikmokdalar. Bu ruyxatlarda kime kazib olish va avtomobil sanoati korporastiyalari yukori urinlarni egallaydi. Mislsiz xajmdagi xalqaro iktisodiy bitmlarni amalga oshira turib, TMKlar ularda

1. 
   Savdogarlar (tijoratchilar);
   

2. 
   Tugri va portfel sarmoyadorlar;
   

3. 
   Samarali texnologiyalarni tarkatuvchilar;
   

4. 
   Xalqaro mexnat migrastiyasining stimulyatorlari sifatida ishtirok etadi.
   

Milliy bozorlar orasida alokalarni mustaxkamlagan xolda, TMKlar umumiy boshkaruv ostida butun dune buyicha korxonalarni joylashtirib, sanoatni internastionallashtirish jaraenlarini vujudga keltiradi. Ular xar xil dalatlarda joylashgan korxonalarning texnologik stiklini birlashtiradilar, firma ichidagi mexnat taksimotini amalga oshiradilar.
TMKga kirgan xar bir korxona kelishilgan siesat va yagona umumiy strategiya chegarasida faoliyat yuritadi. Xar xil TMKlarda bitta eki undan kup karor kabul kiluvchi markazlar mavjud. TMK aktivlari umumiy xususiy mulk bilan boglik. Xar bir TMKdan bir-biriga boglik korxonalar orasida NIOKR natijalari resurslar va javobgarliklar taksimlanishi kelishib olingan.
TMK faoliyati unumdorligi 3ta manbaga asoslangan:

1. 
   Xar xil mamlakatlarda tabiiy resurslarga, yirik kapitalga va fan-texnikada yangilik kiritish buyicha mutlok kupchilik patentlarga egalik kilish;
   

2. 
   Butun dune buyicha tabiiy resurslar, unumdor erlar, kulay iklim va arzon ishchi kuchining optimal kombinastiyasi bilan korxonalarning joylashish ustunliklaridan foydalanish;
   

3. 
   Internastional ishlab chiqarishni tashkil etishda, xalqaro marketing konstepstiyalaridan foydalanish bilan butun duneda katta talabga ega yangi tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishda xalqaro menejment tajribasi;
   

Moliyaviy jixatdan TMK turli mamlakatlardagi filiallari tarmogi bilan milliy kompaniyalarga nisbatan kulay xolatda, chunki:
- ular uzining xalqaro kapital tizimiga ega va ularni eng kup foyda keltiruvchi mamlakatga kuchiradilar;
- Sharkdan garbga yunalishi buyicha sutkasiga 24 soat jaxon moliya bozorlari xolati xakida ma’lumotga egadirlar. Masalan, kunning sungida Nyu-Yorkdagi bosh kompaniya eletron aloka orkali jaxon moliya bozoridagi xolatni Gonkongdagi korxonasiga yuboradi. Keyingi kun ertalab bosh kompaniya Gonkongdan utgan 12 soat uchun bozordagi vokealar va vaziyat taxlili xakida ma’lumot oladi. Shunday kilib bitta TMK mikesida tuxtovsiz tartibda NIOKRning ishlab turishi, programmalashtirish va boshkalar tashkil etiladi;
- Kabul kiluvchi mamlkatlarda valyuta paritetining tebranishi va investistion iklimni liberallashtirish darajasidan kelib chikkan xolda investistion risklarni uz filiallari orasida taksimlaydilar. Shunday kilib, kabul kiluvchi mamlakatda valyuta paritetining pasayishi TMKning bu mamlakatda kuchmas mulk sotib olishi uchun kulay sharoitlar yaratadi. Xususiylashtirish sharoitlarida liberallashtirish xam kabul kilaetgan mamlakatga TMK kapitallarini jalb etadi;
- Xorijiy filiallari joylashgan mamlakatlarda milliy va xalqaro moliyaviy institutlardan karzga olingan mablaglardan nisbatan manfaatli shartlarda foydalanadi.
TMK xorijiy filiallarining milliy firmalar oldidagi asosiy rakobat ustunliklaridan biri bulib bosh kompaniyaning izlanish markazi tomonidan utkaziladigan NIOKR natijalaridan foydalanish xisoblanadi. Dunedagi patent va listenziyalardan foydalanganlik uchun tulovlarning 70%ga yakini TMK doirasida bosh kompaniyalar va ularning xorijiy filiallari orasida amalga oshiriladi. Bunda oxirgi yillarda TMKlar NIOKR utkazish xarajatlarini kamaytirish maksadida uz izlanish markazlarini kuprok kabul kilaetgan mamlakatlarga kuchirishmokda.
Agar oldin izlanish ishlari va konstruktorlik tadkikotlari odatda, bosh kompaniya joylashgan mamlakatda amalga oshirilgan bulsa, XX asrning oxiriga kelib xalqaro texnologiyalar ayirboshlash xajmi kengayishi bilan TMK izlanish markazlari ilmiy-izlanish ishlari va konstruktorlik tadkikotlarni minimal xarajatlar bilan utkazish uchun resurs va ilmiy potenstialga ega bulgan mamlakatlarda urnashmokdalar.
NIOKR utkazish uchun TMKlar ishlab chiqarish infrastrukturasiga ega bulgan, universitetlar va milliy izlanish markazlari faoliyat kursataetgan, olimlarning maoshi unchalik katta bulmagan va kommunikastiya vositalari etarli darajada rivojlangan kabul kiluvchi mamalakatlarni tanlaydi. Bundan tashkari, TMK izlanish markazlarining joylashishi uchun jalb etuvchi omil bulib ilmiy muassasalar va sanoat korxonalari orasida alokalarning yaxshi urnatilganligi, kabul kilaetgan mamlakat xukumati tomonidan milliy NIOKRlarni kullab kuvvatlanishi va intellektual mulkni kuriklashning mustaxkam xukukiy asosi xisoblanadi.
90-yillarda nafakat rivojlangan, balki rivojlanaetgan mamlakatlarda xam, TMKlar bajonidil uz izlanish markazlarini joylashtiraetgan ilmiy va texnologik parklar keng tarkaldi. Bunday parklarning muvafakkiyatli faoliyati uchun u erda olimlarning ishlashi va yashashi uchun kulay sharoitlarga ega bazaviy ilmiy va ukuv markazi joylashishi, shuningdek u erda ilmiy izlanishlarni kengaytirish va takomillashtirish uchun etarli imkoniyatlar mavjud bulishi zarur.
TMK korxonasi samarali faoliyat yuritishi asosiy manbalaridan biriga, resurs va bozorlar joylashishining optimal kombinastiyasini kullagan xolda, bosh kompaniya uyushtiradigan internastional ishlab chiqarishni kiritish lozim. Bu xolatda xalqaro kompaniyaning ishlab chiqarish kuvvati TMKning umumiy strategiyasiga muvofik xar xil mamlakatlarda joylashadi. Jaxon bozori extiejlarini kondirish uchun xalqaro kompaniyalar firmalar ichidagi va ular orasidagi kooperastion alokalarni ishlatadilar. Bunda xalqaro iktisodiy munosabatlarning xar xil shakllari kombinastiyasi kullaniladi. Kupincha, tashki savdo tugri xorijiy investistiyalar bilan birgalikda ishlatiladi va TMK xorijiy filiallari maxsulotlarini olib chikish xisobiga eksport amalga oshiriladi.
Integrastiyalashgan xalqaro ishlab chiqarish kapital, texnologik jaraenlar, malakali xodimlar migrastiyasi va savdo tarmogini davlat chegaralari orkali yagona tizimga birlashtiruvchi bosh kompaniya nazorati ostida xorijda maxsulot chiqarishni uzida ifoda etadi. Integrastiyalashgan xalqaro ishlab chiqarishning boshkaruv kuroli (instrumenti) – bu milliy kompaniyalarnikiga nisbatan past ishlab chiqarish xarajatlariga, nisbatan yukori bulgan sifat va xilma-xil assortimentga ega maxsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlovchi global menejment. Bunda savdo bozorlarini kengaytirishda TMK korxonalarining rakobatbardoshlik ustunligi namoen buladi.
Xalqaro korxonalar ishlash tajribasi ishlab chiqarishni tashkil etishning 3 xil strukturasi mavjudligini kursatadi

1. 
   Gorizontal
   
2. 
   Vertikal
   
3. 
   Diversifikastion
   

Gorizontal integrastiya sotish bozori xajmini kupaytirish, sanoat kulamini kengaytirish va kuvvatlardan rastional foydalanish singari ustunlikka ega. Bir kabul kilaetgan mamlakatda maxsulotga bulgan talab kiskarganda xalqaro kompaniya bu maxsulotga bulgan talab saklangan eki kengaygan boshka mamlakatdagi uz korxonasiga resurslarni utkazadi. Xalqaro gorizontal integrastiya darajasi taxminan TMK filiallarining boshka undan mustakil firmalarga eksport xajmi sifatida aniklanishi mumkin.
TMK mikyosida sanoatning vertikal integrastiyasi xar xil mamlakatlarda ishlab chiqarish jaraenini: bir mamlakatda xom ashyo kazib olish, boshka mamlakatda unga ishlov berish va yarim tayyor maxsulot yoki tuldiruvchi detallar ishlab chiqarish, uchinchi mamlakatda tayyor maxsulot yigishni yagona texnologik zanjirga birlashishini ifoda etadi. Xalqaro ishlab chiqarishni tashkil etishning bunday strukturasi etkazib beruvchilarga karamlikni kiskartirish, asosiy iste’molchilar, shu jumladan xom ashyo va yarim tayyor maxsulotlar xaridorlari extiyojlarini kondirishga butun e’tiborni karatish, butun texnologik stikl uchun umumiy reja buyicha turli mamlakatlardagi ishlab chiqarish kuvvatlarini modernizastiya kilish, bosh kompaniya xoxishiga kura aloxida ishlab chiqarish operastiyalarida texnik darajani oshirish imkonini kuzda tutadi.