Bəkir Çobanzadə 15 may 1893-cü ildə Kırımın Qarasubazar şəhərinin Arğın kəndində anadan olmuşdur. İlk qələm təcrübələrini Bəkir Sidqi Bavbek imzası ilə çap etdirən Bəkir daha sonra ancaq Bəkir Sidqi Çobanzadə imzasından istifadə etmiş, kitablarında və məqalələrində öz adını “Bəkir Çobanzadə”, “B. Çobanzadə” şəklində göstərmişdir.
Bəkir Çobanzadənin atasının adı Əbdülvahabdır. Xalq arasında ona Qurd Vahab, Əbdülvahab Bavbek, yaxud sadəcə olaraq Bavbek akay (ağa) deyilmişdir. Anasının adı Zaidə və ya Zaydabaydır. Böyük ehtimala görə, bu, Səidə, yaxud Zahidə adının təhrifə uğramış şəklidir. Bəkirin Züleyxa adlı bir bacısı olmuşdur. O, bolşeviklər tərəfindən millətçi-burjua ziyalısı kimi güllələnən bir müəllimlə ailə həyatı qurmuş, iki oğlunun biri sovet-alman cəbhəsində həlak olmuş, digərini almanlar Kırımda öldürmüşlər.
Bəkir ilk təhsilini Qarasubazarda xeyriyyə cəmiyyətinin açdığı Rüştiyyə məktəbində almış, 1904-1908 və ya 1905-1909-cu illərdə burada oxumuşdur. Məktəbi əla qiymətlərlə başa vurduğuna görə təhsilini davam etdirmək üçün xeyriyyə cəmiyyəti tərəfindən İstanbula göndərilmiş, 1909-1914-cü illərdə İstanbul sultanisində (litsey) oxumuşdur. Təhsil dövründə internatda qalmış, xeyriyyə cəmiyyətindən təqaüd almışdır.
Bəkir Çobanzadə 1915-ci ildə İstanbul Darülfünununun (universitet) ədəbiyyat fakültəsinə daxil olmuş, macar mənşəli müəllimi Lipot Mosonyinin təşviqi ilə Macarıstana getmişdir. Bir müddət macarca öyrəndikdən sonra 1916-cı ildə Budapeştdəki Peter Pazmani Universitetinin fəlsəfə fakültəsinə daxil olmuşdur. Burada məşhur şərqşünaslardan İqnas Qoldziher və Qyula Nemetin dərslərini dinləmişdir. Universiteti bitirdikdən sonra Bəkir Çobanzadə Şərqşünaslıq Akademiyasında işə qəbul edilmiş, burada akademik İ.Kunoşun rəhbərliyi altında “ Qıpçaqların Codex Cumanicus yazılı abidələri və türk dillərində tələffüzün təməl problemləri” mövzusunda dissertasiya yazmış, onu 1919-cu ildə Peter Pazmani Universitetində türk filologiyası, ərəb və macar ədəbiyatları tarixi indeksi üzrə müdafiə etmişdir.
Bundan sonra bir müddət universitetdə müəllim işləyən B. Çobanzadə Lozan Universitetinə işə dəvət edilmişdir. Lozanda dörd ay qaldıqdan sonra 1920-ci ildə əvvəlcə İstanbula, oradan Ağməscidə gəlmiş, burada müəllim məktəbində tatar dili və ədəbiyyatı müəllimi olmuşdur. Daha sonra Ağməsciddə açılan universitetdə türk dillərinin qrammatikası fənnindən dərs demişdir. 15 mart 1922-ci ildə Tavriya Universitetində professor olan Bəkir Çobanzadə 1924-cü ildə Kırım Universitetinin rektoru təyin edilmişdir.
Kırımda muxtar respublika qurulduqdan sonra B.Çobanzadə maarif şöbəsinin müdiri, texnikumun müəllimi vəzifələrində işləmiş, nəhayət, 1924-cü ilin sonunda Bakıya işə dəvət edilmiş, 1937-ci ilə qədər Azərbaycan Dövlət Universitetində türkologiya professoru vəzifəsini tutmuşdur. 1925-ci ildə şərq fakültəsinin dekanı olmuşdur.
Bəkir Çobanzadə Bakıda fəaliyyət göstərdiyi 14 il ərzində türk dillərinin eyni bir ana dildən nəşət etdiyini, bəzi fərqlərə baxmayaraq bu dillərin hələ də bir-birinə çox yaxın olduğunu, onları vahid əlifba, vahid orfoqrafiya və orfoepiya qaydaları altında birləşdirməyin, unifikasiya etməyin mümkünlüyünü elmi dəlillərlə sübut etməyə çalışmışdır. Azərbaycanda, Orta Asiyada, Bolqa boyunda, Krımda, Moskvada, Leninqradda bu ideyasını usanmadan təbliğ və müdafiə etmişdir.
B.Çobanzadə dahi Mahmud Kaşğaridən və böyük Mirzə Kazımbəydən sonra türk filologiyası sahəsində ən ünlü alimlərdən biridir. Onun 1915-ci ildən başlayaraq həyatının sonuna qədər dil tarixi, müqayisəli dilçilik, qrammatika, dialektologiya, ədəbiyyatşünaslıq, pedaqogika, metodika, əlifba, imla və digər sahələrdə qələmə aldığı kitabları və məqalələri bugün də öz aktuallığını və əhəmiyyətini itirməmişdir.
.
Bəkir Çobanzadənin faciəli həyatı və zəngin elmi yaradıcılığı son onilliklərdə kifayət qədər araşdırılmış, bəzi əsərləri latın əlifbası ilə təkrar çap edilmiş, seçilmiş əsərlərinin çoxcildliyi nəşr olunmuşdur. Bu sahədə görülən işlər indi də davam etdirilir, alimin dilçilik görüşləri haqqında dissertasiyalar, elmi əsərlər yazılır, elmi irsi tədqiq olunur. Alimin elmi əsərlərinin ümumi sayı tam olmayan məlunata görə 300-dən çoxdur. Bunların arasında “Türk-tatar lisaniyyatına mədxəl”, “Kırım tatar dilinin elmi sərfi”, “Türk dili və ədəbiyyatını okutuv (tədris) üsulu” (I-II cildlər), “Kumıq dili və ədəbiyyatı haqqında ilkin qeydlər”, “Türk-tatar dialektologiyası”, “Dini islahat və mədəni inqilab”, “Türk dili” (I kurs üçün), “Son dövr Kırım tatar ədəbiyyatı”, “Kırım tatar ədəbiyyatında qurultayçılıq və milliyyətçilik”, “Türk qrameri”, “Dil və imla metodikası məsələləri”, “Türk dilinin metodikası”, “Müxtəsər üslubiyyat”, “Türk dili və ədəbiyyatı” kitabları, habelə əlyazma halında qalan “Kitabi-Dədəm Qorqud”un ədəbi-linqvistik təhlili”, “İbn Mühənnanın türk qrammatikası” kitabları, Kırımda, Azərbaycanda, Özbəkistanda və başqa respublikalarda çıxan qəzet və jurnallarda dərc olunmuş onlarca məqaləsi, çıxışı, müsahibəsi, polemikası, ali məktəblərdə və universitetlərdə oxuduğu mühazirələr və kurslar onun necə böyük bir alim olduğunu göstərir. Xüsusilə latın əlifbasının qəbulu, türk dillərində ortaq orfoqrafiya, leksikologiya və terminologiya ilə bağlı məsələlərdə Bəkir Çobanzadənin mövqeyi axıradək dəyişmədi. Bakıda 1926-cı ildə çağrılan ümumittifaq türkoloji konfransda unifikasiya problemi alimin ən çox müdafiə elədiyi, uğrunda mübarizə apardığı məsələ idi. O, konfransdan sonra da öz prinsiplərinə sadiq qaldı. Təbii ki, bolşeviklər də bunu görür, Bəkir Çobanzadənin məqsədini başa düşürdülər. Onlar mədəni inqilab adı altında türk xalqlarını bir-birindən uzaqlaşdırmaq, parçalamaq, hər ləhcəni ayrı ədəbi dil halına gətirmək, türk xalqlarının həmrəyliyinə, bir-birini başa düşməsinə mane olmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxırdılar. Nəticədə onlar qalib gəldilər. Təkcə Bəkir Çobanzadəni deyil, bütün türk ellərindəki ziyalıları, milli düşüncəli adamları 1937-ci ildə zəmi kimi biçdilər. Bunun üçün xüsusi şablonlar, trafaretlər də hazırlanmışdı.
Çobanzadəyə qarşı hücumlar 1929-cu ildən etibarən başlamışdı. Şanlı bolşeviklərdən K.Ələkbərli və H.Zeynallı siyasi şantaja əl ataraq onu pantürkizmdə, hətta müsavatçılıqda günahlandırırdılar. Halbuki Çobanzadə Bakıya gələndə burada siyasi müsavatçılıq yox idi. 1930-cu ildə tatarların Rumıniyada çıxardıqları “Əməl” jurnalında bir neçə şeirinin çap edilməsi B. Çobanzadəyə qarşı kampaniyanı daha da qızışdırdı. 28 yanvar 1937-ci ildə o, SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan filialının dil və ədəbiyyat institutundan çıxarıldı. Həmin ilin yayında istirahət üçün getdiyi Kislovodsk şəhərinin “Qornyak” sanatoriyasında həbs edildi. Ona qarşı irəli sürülən iddialar bunlar idi:
-SSRİ-ni parçalamaq, türk respublikalarını vahid bir dövlət halında birləşdirmək istəyi;
-əksinqilabçı pantürkist təşkilatın üzvü kimi sovet dövlətinə və kommunist partiyasına qarşı mübarizə aparmaq;
-Azərbaycanda, Özbəkistanda, Dağıstanda və Kırımda silahlı üsyan, sabotaj və terrorçuluq fəaliyyəti içində olmaq;
-beynəlxalq imperializmin agenti olmaq, Türkiyə və Rumıniya lehinə casusluq etmək və s.
Bundan sonrası artıq sırf texniki məsələ idi. 1937-ci ilin 12 sentyabrında troykanın cəmisi 20 dəqiqə davam edən məhkəməsi onu edama məhkum etdi və böyük ehtimalla ertəsi gün hökm yerinə yetirildi. Ancaq 1938-ci ilin dekabrında Çobanzadəni və bir qrup azərbaycanlı ziyalını Sibirdə görənlər olmuşdur. Bəkir Çobanzadənin həmin il Sibirdə sürgündə öldüyü və ya öldürüldüyü, yaxud 1939-cu ildə Xaçmazda güllələndiyi barədə versiyalar da var. 1957-ci ildə dünyadakı ən “obyektiv və humanist ədalət məhkəməsi” olan sovet məhkəməsi ölümündən 20 il sonra Bəkir Çobanzadəyə bəraət verdi.
Bəkir Çobanzadə böyük bir alim olmaqla yanaşı həm də istedadlı ədib, şair və yazıçı, publisist idi. Bəkir Çobanzadənin “Anan harada?” adlı ilk şeiri 1913-cü ildə İstanbulda nəşr olunan “Yaş tatar yazıları” məcmuəsində çap olunmuşdur. O, Budapeştdə 1919-20-ci illərdə qələmə aldığı şeirlərini xüsusi bir dəftərə yazmış və onu “Qaval səsləri” adlandırmışdır. Bəzi şeirlərini İstanbulda yaşayan yaxın qohumu Həmdi Atamana göndərmiş, çox az bir qismini isə müxtəlif jurnallarda, o cümlədən “Göy kitab”da və “Kırım şeirləri” antologiyasında dərc etdirmişdir.
Bəkir Çobanzadənin sağlığında “Boran” adlı kiçik bir şeir kitabı çap olunmuşdur (Ağməscid, 1928, 55 s.). O, buradakı şeirlərini “Şair” və “Həyat” adlı iki hissə halında vermişdir. Bundan sonra uzun müddət heç bir şeir kitabı çıxmamışdır. 1955-ci ildə Abdulla Battal Taymas tərəfindən hazırlanan “Kırımlı Bəkir Çobanzadənin şeirləri” adlı kitabda şairin bəzi şeirləri verilmişdir.
1971-ci ildə Daşkənddə Qafur Qulam adına ədəbiyyat və sənət nəşriyyatının buraxdığı bir kitabda iki şairin şeirləri toplanmışdır. Əşrəf Şəmizadənin tərtib etdiyi “Bəkir Çobanzadə” qismində B. Çobanzadənin 14 şeiri, Şamil Ələddinin tərtib etdiyi “Abdulla Lətifzadə” qismində isə A.Lətifzadənin 11 şeiri verilmişdir. Bu kiçik kitab adı və əsərləri üzün müddət qadağan edilmiş iki tatar şairinin üzə çıxarılması baxımından çox əlamətdardır. Son dövrdə onun Kırımda da bir çox şeiri çap edilmişdir.
Şairin ən yaxşı, ən əhatəli kitabı İsmayıl Otar tərəfindən tərtib edilən “Kırımlı türk şair və bilgini Bəkir Sidqi Çobanzadə” kitabıdır. 1999-cu ildə İstanbulda çapdan çıxan bu kitabda onun geniş bioqrafiyası, hazırda əldə olan bütün şeirləri və hekayələri həm tatarca, həm də türkcə tərcümələri ilə birlikdə verilmişdir.
Hazırda Bəkir Çobanzadənin elm aləminə cəmisi 84 şeiri məlumdur.
Bəkir Çobanzadənin Şeirlərinin demək olar ki, hamısında Kırıma, yurda duyulan sonsuz sevgi və niskil, tatarların acınacaqlı durumu öz əksini tapır. Burada ayrıca məhəbbət və təbiət şeirləri olsa da, bunlar hamısı Kırım, tatar, yurd motivləri ilə iç-içədir
Şair bu şeirlərində çox pessimistdir. Tatar xalqının əsarət altında inləməsi, milli zülm və istismar onu son dərəcə üzür. O, “Yox millətimin xətti bu imzalar içində” deyən azərbaycanlı həmkarı Məhəmməd Hadi kimi ah-vay edir:
Millətlər yarışı başlandı çoxdan,
Hər xalqın var orda ayğırı, atı,
Zavallı tatarın duyulmur səsi,
Zavallı tatarın yox orda adı.
Tatar xalqının mənəvi deqradasiyası, çağdaş mədəniyyətdən uzaq qalması, süstlüyü və ətaləti Bəkir Çobanzadəni bədbinliyə sürükləyir:
Tataram, sapsarı xalqımın bəti,
Qanı lap su olmuş, çürümüş əti.
Dinc tatar çölünə ətalət yağır,
qan gərəkdir, qan!
Burda hamı qoyun, dovşan, ya sığır,
hanı bir aslan?
.
Şairin “Zavallı türk” şeirinə də eyni duyğular hakimdir:
Sən ey zavallı türk, ey bəxtsiz millət,
Gün gələr, ulduzun parlayar, əlbət.
Keçmişi deməyim, gözlərim dolar,
Tarixi açmayım, qəlbim qovrular.
Şair tez-tez xəyala dalır, Çingizi, Batu xanı, Teymuru arzulayır, uzaqdan nazlı tatar qızları ilə ordu halında nizamla gələn atlıları görür, ancaq bu atlılar gəlib çıxmaq bilmir ki, bilmir. O zaman “gəlsələr, qoy qəbrimin ətrafına dolansınlar” deyir:
Siz o zaman igidlərə söyləyin,
Məzarımı dolansınlar, baxaram!
O qızları mən gözlədim, mən sevdim,
Dolansınlar, bəlkə birdən qalxaram.
Onun şeirlərində türk-tatar xalqlarının, çərkəslərin timsalında milli taleyi bizimlə bir olan Qafqazın müsəlman xalqlarının birliyi vurğulanır. (O, ərəblərə, farslara rəğbət bəsləmir və bunu gizlətmir). Çobanzadə bu birlik uğrunda ölməyə hazırdır:
Bu sözlərim çox açıq,
Anlar onu balacıq,
Yaxınıyam hər kəsin,
Türkün, tatar, çərkəsin.
Türkün, tatar, çərkəsin.
Kədərli xalq, böyük xalq!
Ciyərləri körük xalq!
Sizdən doğdum, sizdənəm,
Tarlanızda bir dənəm.
Tarlanızda bir dənəm!
Qayğı, sevinc toyumda,
Yalançı yox soyumda,
Buyursanız ölərəm,
Bir igidcə ölümlə,
Bir igidcə ölümlə!...
.
Bəkir Çobanzadənin şeirlərində “türkü” və “mahnı” motivi də xeyli qabarıqdır. Bu sözlər (tatarca hər ikisi “cır/yır”) şairin şeirlərində 41 dəfə işlənmişdir. Türkü/mahnı tatarın yol və ömür yoldaşıdır. Onun sevinci də, qəmi də onlardadır.
Bəkir Çobanzadə eyni zamanda Azərbaycanın həm klassik şair və yazıçılarının, həm də XX əsrin 20-30-cu illərinin gənc yazıçılarının əsərlərinin dilini araşdırmış, bu gün də öz əhəmiyyətini itirməyən diqqətəlayiq nəticələr əldə etmişdir. B. Çobanzadənin bədii dil haqqında fikirləri əsas etibarilə onun "Xətainin dili və ədəbi yaradıcılığı haqqında" tədqiqatında, "Füzuli və onun yeri", "Mirzə Fətəli Axundovda azəri ləhcəsi", "Simurqun hekayələri", "Yazıçılarımızın dili haqqında " məqalələrində öz əksini tapmışdır.
B.Çobanzadə 1935-ci ildə tamamladığı "Xətainin dili və ədəbi yaradıcılığı haqqında" tədqiqatında Xətai əsərlərinin dil və üslub xüsusiyyətlərini diqqətlə araşdırmış, Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında Xətainin rolunu yüksək qiymətləndirmişdir. Araşdırmasını Xətai divanının Britaniya və Ərdəbil nüsxələri əsasında aparan tədqiqatçı Xətaini öz şeirlərində Azərbaycan türk dilini daha geniş və daha zəngin şəkildə işlədən, dilin müəyyən dialektoloji xüsusiyyətlərinə də yer verən bir şair kimi səciyyələndirir. B.Çobanzadənin gəldiyi nəticəyə görə, XVI əsrdə Xətainin ədəbi yaradıcılığı ilə Azərbaycan türk ədəbi dilində müəyyən və əhəmiyyətli dəyişiklik baş verir ki, bunun da nəticəsində ədəbi dil köhnə və əsasən türkcə fellər üzərində qurulmuş klassik ədəbi dildən uzaqlaşaraq, nisbətən məhdud dairədə olsa da, canlı danışıq dili üzərində inkişaf edir. O, Xətainin bədii dilini ədəbi dil tarixində müəyyən bir mərhələnin başlanğıcı kimi dəyərləndirir: "Xətainin əsərlərində işlətdiyi dil bu sahədə müəyyən mərhələnin başlanğıcı olub, bu zamandan etibarən İran Azərbaycanı türk ləhcəsi və çox mümkün ki, bu ləhcənin müəyyən şivəsi (məsələn, Təbriz şivəsi) ümum Azərbaycanın ədəbi dili əsasını təşkil edir. Bu vəziyyət təxmini olaraq XVIII miladi əsrə, yəni Molla Pənah Vaqif və Molla Vəli Vidadi kibi Qafqaz Azərbaycanı şairlərinin meydana çıxmasına qədər davam edir" (1, 317). B. Çobanzadə "Füzuli və onun yeri " (1925) məqaləsində Füzulinin bədii
dili haqqında qiymətli fikirlər söyləmişdir. Onun Füzulinin dili haqqında mülahizələri Füzuli lirikasının görkəmli tədqiqatçısı M. Quluzadənin də diqqətini cəlb etmişdir: "Prof. B. Çobanzadə M. Füzulinin bədii dil, forma sahəsində Azərbaycan şe'rinə gətirdiyi yeniliklərdən danışaraq onun XVI əsrə qədər yazılı ədəbiyyatda olmayan xalq sözləri işlətdiyini, ifadəsinin həm sadə, açıq, həm də qüvvətli və təsirli olduğunu, Azərbaycan bədii dilinin inkişafındakı mühüm rolunu da yüksək qiymətləndirmişdir" (2, 108).
B. Çobanzadəyə görə, Füzulinin dilində ərəb və fars sözlərinin nisbəti nə qədər çox olsa da ( "yüzdə doqsanı varmaqla bərabər" ) , onun dili yenə də sadədir. O, Füzuli dilinin sadəliyini şərtləndirən bir neçə səbəb göstərir ki, bunlardan bəzilərinə diqqət yetirmək vacibdir. B. Çobanzadə qeyd edir ki, Füzuli ərəb, fars sözlərinin qulağımıza ən çox alışıq, hafizəmizə tanış, zövqümüzə yaxın olanlarını işlətmişdir. Müəllifə görə, Füzuli bu cəhətdən digər klassik şairlərdən fərqlənir: "Ərəbi, farsi sözlərini digər klassik şairlər, hətta Tövfiq Fikrət və Hamid kimi qamuslar və lüğətlərdən toplamayıb, çox vəqt o vəqtdəki münəvvər təbəqənin ağzından almışdır ki, bu surətdə ondakı ərəbcə və farsca təbirlərin yarısından ziyadəsi bu gün bilxassə cənub türk xalqlarının ağzında işlənməkdə və lüğətlərində qullanılmaqdadır" (3, 372). B. Çobanzadə Füzulinin özünə qədər ədəbiyyata gətirilməmiş xalq sözlərini işlətməsini onun bədii dilinin sadəliyini şərtləndirən mühüm bir faktor kimi nəzərə çarpdırır: "Qullandığı türkcə sözlər, az olmaqla bərabər, digər şairlərdə olduğu kimi yalnız fellər olmayıb bunlar arasında bir çox da Füzuliyə qədər ədəbiyyata çıxmamış xalq sözləri də vardır" (3, 372). Məqaləsinə ingilis şərqşünası E.Gibbdən gətirdiyi "Füzuli Şərqin yetişdirdiyi ən səmimi, ən həssas şairdir" epiqrafı ilə başlayan B. Çobanzadə bütünlükdə Füzuli sənətinə yüksək dəyər verərək onun yerini bütün Yaxın Şərqin yetişdirdiyi "ölməz böyüklər" sırasında görür və öz fikirlərini "İstiqbal Füzuli kimi səmimi şairlərindir" cümləsi ilə yekunlaşdırır. B. Çobanzadənin "Mirzə Fətəli Axundovda azəri ləhcəsi" ( 1928) adlı məqaləsində böyük sənətkarın dram və nəsr əsərlərinin bəzi dil xüsusiyyətləri araşdırılır. M. F. Axundzadənin dilini XIX əsrin ortalarında türk xalqları ədəbiyyatında yeni bir dil kimi səciyyələndirən müəllif belə hesab edir ki, onun dili Azərbaycan ədəbi dilinin xalqa yaxınlaşmasına çox böyük təsir göstərmişdir. O, Mirzə Fətəlinin dilini bəzi digər türk xalqlarının ədəbi dilləri ilə müqayisə edərək yazır: "Türkiyədə bu kibi dil ilə heç bir mühərrir və yaxud şair olmamışdır - desək yanılmayız. Şünasi-Kamal, hətta Məhəmməd Əmin dilləri xalqa doğru getməklə bərabər, hənuz xalqın qulağına yetişməmişdir. Mirzə Fətəlinin dili isə əsas etibarilə xalq ağzından alınmış və azəri ədəbi dilinin xalqa yaxınlaşmasına çox böyük təsir bağışlamışdır" (4,306). B.Çobanzadə məqalənin əvvəlində Mirzə Fətəli Axundzadə dilinin tədqiqi məsələsinə də toxunmuşdur. Onun yazdığına görə, ilk dəfə Karl Foy "Azərbaycan dili tədqiqi" ( "Azerbayganische Studien" ) adı ilə 1903- 1904- cü illərdə Berlində nəşr etdirdiyi əsərinin ikinci hissəsində "Aldanmış kəvakib"in dilini müəyyən dərəcədə araşdırmışdır (4, 306-307). B. Çobanzadəyə görə, "mühərririn, ədib və yaxud şairin dilinə iki nöqtədən baxmaq, yanaşmaq mümkündür: həyəcani və ifadəvi (
Dostları ilə paylaş: |