28
94 Mart
Keçmiş keçib gedib. Bu, məntiqi cəhətdən həqiqət olsa da, o qədər
də sadə həqiqət deyil. Keçib gedən bizim keçmişimizdir, biz o keçmişdən
əmələ gəlmişik. Kimliyimizi, mahiyyətimizi o keçmişsiz təsəvvür etmək
mümkün deyil. Biz öz keçmişimizə bağlıyıq. Biz keçmişimizin
davamıyıq.
Bəşəriyyətin keçmişi necə olub? Bu barədə əfsanələr, miflər və
tarix söz deyir. Tarix daha dəqiq məlumat verməyə çalışır. Əslində, biz
keçmişi tam deyil, tarixin bizə söylədiyi qədər bilirik. Başqa sözlə
desək, tarixin məzmunu keçmiş haqqında bildiklərimiz və öyrənib
yazdıqlarımızdan ibarətdir. Tarixin məzmunu və tutumu ayrı-ayrı
şəxslərin, tarixçilərin yazıb toplaya bildiyi qədərdir. Tarix subyektivdir,
nisbidir, tarix yazanların iradəsindən, ideyasından, şəxsiyyətindən,
gücündən müəyyən dərəcədə asılıdır.
Keçmişin təbiəti və ruhu nədir? Keçmiş necə dərk olunur? Bəlkə
keçmiş kəşf olunur? Keçmişin dərkində subyektivlik varsa, keçmişi öy-
rənən tarix nədir, elmdir, yoxsa sənət? Tarixi subyektiv edən hansı amillərdir?Tarix gözəldir; bu
gözəllik öz heyranlarını yoldan, başdan çıxarmırmı, tarix təhlükə törədə bilərmi? Tarix necə yazılır
və ya necə yazılsa yaxşıdır?
Bu və buna bənzər suallar tarixin fəlsəfəsinə aiddir. Bu yazı keçmişdə baş verənlərin dərki ilə
məşğul olan tarixin mahiyyəti haqqındadır. Elm və sənətin qovşağında yer tutan tarixin fəlsəfəsi, çox
güman ki, tək tarixçilərə və filosoflara deyil, bəşəri düşüncələrə dalan hər kəsə maraqlıdır.
KEÇMİŞİN FƏLSƏFƏSİ VƏ YA TARİX NECƏ YAZILIR?
Hamlet İSAXANLI
TƏDQİQAT
TƏDQİQAT
Əvvəli jurnalın 284-cü (aprel 2010), 286-cı (iyun 2010),
287-ci (iyul 2010), 288 - ci (sentyabr 2010), 289 - cu (oktyabr 2010),
290 - cı (noyabr 2010), 291 - ci (dekabr 2010), 292 -ci (yanvar 2011) və
293 -cü (fevral 2011) nömrələrində
millətin rifahı üçün nə vacibdir–mənəviyyat, ya siya-
Tarixdə dövlət və hakimiyyət fəlsəfəsi.
sət? Qədim dövrə və Şərq mütəfəkkirlərinin fikirləri-
Qədim dövr
nə xüsusi yer vermək fikrindəyik.
İbn Xəldunun tarix fəlsəfəsi, dövlətin yaran-
Qədim Çin
ması, mahiyyəti və çöküşü barədə qurduğu nəzəriy-
yə, həmçinin sivilizasiya və hakimiyyət fəlsəfəsi ilə
Qədim Çində Kon-
tanış olduq. Bu və digər məsələləri dərindən təhlil
futsi (həmçinin ingiliscə
edən, maraqlı nəzəriyyə quran “Müqəddimə”sində
Kun-fu-tszı və ya K`ung-
İbn Xəldun özündən əvvəlki mütəfəkkirlərin fikirlə-
rindən istifadə etsə də, nəinki onlardan və müasirlə-
fu-tzu,fransızca-Confucius,
rindən xeyli qabağa getmiş, həmçinin 18-19-cu əsr-
almanca-Konfuzius) mək-
lərdə Avropada yaşamış bir çox böyük mütəfəkkirlə-
təbi mənəvi-etik prinsipləri
rin (Machiavelli, Vico, Hegel, Marks,...) fikir və nə-
önə çəkir, humanizmi, insan-
zəriyyələrini qabaqlamış, orijinal, müntəzəm və sis-
lara sevgini idarəetmənin
temli nəticələrə gəlmişdi.
əsas prinsipi və nümunəvi
İndi dövlət və hakimiyyət fəlsəfəsi ilə bağlı mə-
hökmdarın əsas əlaməti he-
sələlərə tarix boyu – İbn Xəldundan əvvəl və sonra
sab edir, qanun və gücün
hansı baxışların mövcud olduğunu, onların təkamü-
tətbiqini ifrata varmaq kimi
lünü izləməyə çalışacağıq. Mövzumuzu bir sıra sual-
şərh edirdi. “Özünə rəva bilmədiyini başqasına et-
lara tarix boyu cavab axtarmaq yolu ilə davam etdirə-
mə”. O, xalqın mənəvi tərbiyələndirilməsini vacib sa-
cəyik. Dövlət niyə yarandı? Dövlət necə olmalıdır?
yırdı. Tərbiyələndirmə isə praktik işlərlə, təcrübə ilə,
Dövlətin mənafeyi əsasdır, yoxsa insanın? Dövlət və
Konfutsi
29
94
Mart
musiqi və ədəbiyyat vasitəsilə aparıla bilər. İnsanı
Daosizmin digər gör-
məcbur etməklə deyil, utandırmaq və vicdan hissini
kəmli nümayəndəsi Çjuan-
oyatmaqla idarə etmək doğrudur. Qorxu deyil, inam
tszı (və ya Zhuangzi, ? [-
yaratmaq doğrudur. “Qisas almaqdan öncə iki məzar
369] - [-286]) insanlara azad-
qaz”. Adil, dürüst insanları irəli çəkib, ədalətsizləri
lıq vermənin, onlara xoş qı-
uzaqlaşdıranda xalq tabe olur. Hərə öz işini görməli,
lıqla yanaşmanın zəruriliyini
öz yerini bilməli, başqasının işinə qarışmamalıdır.
qeyd edir, onları idarə etmə-
“Adları düzəltmək”, normadan kənara çıxılıbsa, ona
mək prinsipini önə çəkirdi.
qayıtmaq lazımdır. Böyüklərə, yuxarıda duranlara eh-
Bəzən “Çjuan-tszı tarixdə ilk
tiram mühümdür. Dünya insanın mənəvi kamilliyə
böyük anarxist” kimi tanıdı-
3
can atması nəticəsində gözəlləşə bilər. “Comərd in-
lır.
san ədalətə can atır, balaca adam qazanc güdür”. Kon-
Mo-tszı (və ya Mozi,
futsi məktəb yaratmış, tələbələrinə dərs demiş, təlimi
? [-470] - [-391]) və onun no-
və şəxsi təsiri nəticəsində külli miqdarda fəal ardıcıl-
minalist-məntiqçi davamçı-
1
ları əmələ gəlmişdir.
ları (Mohizm) isə ölkəni ida-
Çin özündən kənarda qalan dünyadan həm
rəetmənin peşəkarlıq üzərin-
fiziki-coğrafi, həm fikir cərəyanı mənasında nisbətən
də qurulmasını doğru sayır-
təcrid olunmuş vəziyyətdə olub. Çinə kənardan gələn
dılar. Xüsusi maraqlar cə-
əsas fəlsəfi-dini-mədəni təsir buddizm olub. Lakin
miyyəti sarsıdır, sevgini yox
buddizm də Çində yerli düşüncə mədəniyyəti ilə
edir. Xeyirxahlıq etmək, fay-
vəhdətdə dəyişmiş, Hindistanda olduğundan fərqli
da vermək sülhə, rifaha xid-
şəkil almışdı. Dövlət, həyat və idarəetmə işində
mət edir. “Ümumxalq sevgi-
Konfutsinın etik və psixoloji baxışları ardıcıllarının
si” fəlsəfəsini ortaya atan bu məktəb eyni zamanda ay-
ifasında inkişaf edə-edə Çinin ən uzunömürlü və
rı-ayrı fərdlərin deyil, dövlətin qayğısına qalmağı va-
əsas, bir növ dövlət sisteminə çevrilsə də, Lao-tszı və
cib hesab edirdi, sosial bərabərlik prinsipini irəli sü-
ondan sonra gələnlərin Daosizm fəlsəfəsi və buddizm
rürdü. İnsanlar vəhşi heyvanlar kimi qayda-qanunsuz
də heç vaxt kənara çəkilmədi, gah açıq, gah üstüörtü-
yaşayır, bir-biriinə hücum edir, güclü zəifə kömək et-
lü şəkildə davam etdi.
mirdi. Onlar qayda yaratmaq üçün, özünümüdafiə
Lao-tszı (və ya La-
məqsədilə birləşdilər, başçı seçdilər və dövlət əmələ
ozi), Konfutsinin müasiri ol-
gəldi. Dövlət vəzifələrini ancaq istedadlı adamlar tut-
duğu və ya ondan bir qədər
malıdır. Sadə yaşamaq, təm-təraq və israfçılıqdan
sonra yaşadığı güman olu-
qaçmaq lazımdır. Konfutsi məktəbindən fərqli olaraq
nan və haqqında gerçək mə-
Mo-tszı musiqini nəcib iş hesab etmir, onu fayda ver-
4
lumatların olmadığı bu mü-
məyən məşğuliyyət sayırdı.
təfəkkir (əgər o, həqiqətən
Siyasi-etik xarakterli
var olmuşsa və ona aid edi-
bir əsərdə (-3-cü əsr) hökm-
lənlərə əsaslansaq) etik siste-
darın ənənələrə kor-koranə
min, qaydaların mövcud ol-
əməl etməsi, qədim hökm-
duğu bir sistemin rahatlığa deyil, tərsinə - qəzəb və qi-
darlara bənzəmək istəyi zə-
yama gətirəcəyinə əmin idi. Daosizmin banilərindən
rərli sayılır, zamanın ruhuna
biri, ən böyüyü hesab olunan Lao-tszı`ya görə hiylə
uyğun idarəetmə üsulu ya-
və savad çox olan yerdə böyük yalan əmələ gələcək,
ratmaq fikri təlqin edilirdi.
böyük hiylə müdrikliklə eyni zamanda meydana çı-
Han Fey-tszı (və ya Han Fei
xıb. Sadəlik əsasdır, hadisələr öz axarı ilə, təbii yolla
Zi, [-?] - [-233]) insanlara
2
getməlidir.
1
The Chinese Classics: Confucian Analects (in Chinese and English) translated by James Legge.
http://www.gutenberg.org/dirs/4/0/9/4094/4094-0.txt ; Древнекитайская философия. Т. 1. Москва, 1972
Laozi
2
Way and Its Power: Lao Tzu's Tao Te Ching and Its Place in Chinese Thought. Translated by Arthur Waley.
Grove/Atlantic, Inc. 1994); Древнекитайская философия. Т. 1. Москва, 1972
3
Rothbard, Murray. Concepts of the Role of Intellectuals in Social Change Toward Laissez Faire, The Journal of
Libertarian Studies, Vol IX, No. 2, Fall 1990. 2. Zhuangzi. Basic Writings. Translations from Asian Classics.
Translated by Burton Watson. Columbia University Press, 2003
Zhuangzi
Mozi
4
Mozi. Basic Writings. Translations from Asian Classics. Translated by Burton Watson. Columbia University Press, 2003;
Древнекитайская философия. Т. 2. Москва, 1973
Han Fei Zi
30
94 Mart
xas olan eqoizmdən onları idarə etmək üçün istifadə
və ya ədalətsiz sayılmasından asılı olmayaraq hər kəs,
olunmasını vacib prinsip kimi irəli sürür. Bu işdə
o cümlədən hökmdar qanunlara tabe olmalıdır
cəza vermək və mükafatlandırmaq əsas rol
(qanunlar dəyişənə qədər). Onun və ardıcıllarının
oynamalıdır. Ləyaqətli, comərd insanı idarə etmək
“ədalət naminə şiddət, amansızlıq mümkündür” prin-
çox çətindir, ona cəza və mükafatlandırma ilə təsir
sipinə əsaslanan leqizmi Konfutsiçiliyin rəsmi höku-
6
etmək olmur. Cinayətin açılması və insanların
mət siyasətinə çevrilməsində rol oynamışdı.
dikbaşlıq etməməsi üçün cani ilə bərabər onun
yaxınları da cavabdeh hesab edilməlidir. Düzgün
Hindistan
idarəetmənin əsasında üç ünsür dayanır: qanun, sonra
hakimiyyət-güc-nüfuz və nəhayət, idarəetmə sənəti.
Əsasən ruhi başlanğıc üzərində dayanan Hind
Hökmdar öz nüfuzunu qorumalı, heç kimlə
fəlsəfəsi dövlətin mənşəyi, dövlət və insan münasi-
paylaşmamalı, hər kəsi öz yerində oturtmalıdır.
bət lə ri məsələlərinə aid geniş nəzəriyyələr
Varlıların gəlirini yoxsullara paylamaq fikri ağılsız və
yaratmayıb. Buddizmin etik təlimi bərabərlik, ədalət,
ədalətsizdir. Qanun xalq üçün, idarəetmə sənəti
mərhəmət və şəfqət üzə-
hökmdar üçündür. Qanun hamıya açıq, şəffaf,
rində qurulmuşdu, Şan-
idarəetmə sənəti isə gizlidir. Han Fey-tszı haqqında
kara (8-ci əsr) “sevgi qa-
Sıma Tsyan “onda amansızlıq son həddində, şəfqət
nundan yüksəkdir” deyir-
isə heçə endirilib” deyir. Qanunçuluq (leqalizm,
di. Hər hansı təlimi yalnız
leqizm) cərəyanının ideoloqu sayılan Han Fey-tszı
şəxsi təcrübədən keçir-
prinsip etibarilə despotik hökmranlıq tərəfdarı idi.
məklə, yaşamaqla qəbul
Onun hakimiyyət fəlsəfəsi İbn Xəldun və Makiavelli-
etmək olar. Yoqa fəlsəfəsi
ninkindən daha radikal görünür. Han Fey-tszı tarixi
bədən və ruhu tərbiyə et-
prosesdə maddi şəraitin və onunla birlikdə idarəetmə-
məklə ilahi başlanğıca
nin dəyişdiyini söyləyir. Tarixi öyrənmək vacibdir,
qovuşmaq, özünə nəza-
məhz bu yolla indiki za-
rətlə eqoizmi və fərdiy-
mana uyğun idarəetmə-
yətçiliyi aşmaq yollarına əsaslanır. Siqhizmin banisi
nin müəyyən edilməsi və
Quru Nanak (1469-1539) bütün insanların bərabər
5
olduğunu, azlığın çoxluğa hökm etməsi cəhdinin kas-
tətbiqi mümkün olur.
Han Fey-tszı`nın
taların yaranmasına gəti-
müəllimi olan Syun-tszı
rib çıxardığını irəli sürür-
(və ya Xun Zi, Hsun
dü.
Hind materialist
Tzu, ? [-310/313] - [-?])
sosial bə ra bər liyi və
Çarvaka (Lokayata) fəl-
ümum xalq sevgisi ni
səfəsi (-6-cı əsrdən başla-
nəinki sadəlövh, hətta cə-
yaraq) həyatın əsas məq-
miyyət üçün təhlükə he-
sədinin həzz, ona aparan
sab edirdi. O, insanın
yolun isə var-dövlət oldu-
təbiətcə eqoist və zalım olduğunu, hamının öz
ğunu irəli sürürdü. Dini in-
mənafeyini güddüyünü, düzlük və sadiqliyin,
sanlar yaradıb. Məqsədə
mərhəmət və şəfqətin insan təbiətinə zidd olduğunu,
çatmaq üçün bütün va-
lakin, Konfutsi kimi, insanın tərbiyə vasitəsilə düzələ
sitələrdən istifadə etmək
biləcəyini söyləyir, xeyirin şüurlu fəaliyyətin nəticəsi
olar. Güclü olan haqlıdır.
olduğunu iddia edir. Syun-tszı cəmiyyətdə rütbə
Çanakya (və ya Kautilya və ya Vişnuqupta, [-4] – [-
nizamını, iyerarxiyanı, ictimai əmək bölgüsünü, və-
zifə, mükafatlandırma və cəzaların ədalətli paylan-
3]-cü əsrlər) Maurya imperiyasının ([-321]-[-185])
ması və tətbiqini sosial normaların əsası sayırdı.
qurulmasında Çandraqupta Maurya ilə birlikdə həll-
Rəiyyət hökmdara, oğul ataya, arvad ərə xidmət et-
edici rol oynamış, müşavir və baş nazir kimi fəaliyyət
məlidir. Dövlət ailədən üstündür. Qanunların ədalətli
göstərmiş bu brahman tarixdə həmçinin böyük, hiy-
5
Han Feizi. Basic Writings. Translations from Asian Classics. Translated by Burton Watson.
Columbia University Press, 2003;Древнекитайская философия. Т. 2. Москва, 1973
Hsun Tzu
6
Xunzi. Basic Writings. Translations from Asian Classics. Translated by Burton Watson.
Columbia University Press, 2003
Quru Nanak
Kautilya
31
94
Mart
ləgər siyasi xadim və siyasətşünas kimi qalmışdır.
elə cə də zənginlərin və ya hərb çi lərin
Hökmdarın, onun ətrafındakı məmurların vəzifə
hakimiyyətinə əsaslanan dövlət tipləri insanların
borcları, şəhər və kəndlərin idarə edilməsi, çuğulçu
təbii bərabərsizliklərinə əsaslanmadığı üçün təbii
və xəfiyyələrin vacibliyi, sosial müdafiə, ticarət və
deyillər.
vergi, əkinçilik və sənətkarlıq, hərb və sülh və digər
İdeal dövlət üç zümrədən ibarət olmalıdır:
məsələlər haqqında məlumat-tövsiyə kitabı yazmış-
filosoflar idarə etməli, hərbçilər qorumalı,
dı. O, iddia edirdi ki, hər kəsi satın almaq olar, deməli
sənətkarlar və əkinçilər maddi nemətlər yaratmalı-
hamı potensial düşməndir. Hökmdarın xoşbəxtliyi
dırlar. Bu halda hərə öz işi ilə məşğul olub baş-
7
rəiyyətinin yaxşı yaşaması ilə bağlıdır.
qasının işinə qarışmır – bu ədalət deməkdir. Bu döv-
lət incəsənət və ədəbiyyatı təftiş etməli, pedaqoji
Yunanıstan
cəhətdən ziyanlı olanları qadağan etməli, öz
incəsənətini yaratmalıdır. Heç bir zümrə üçün özəl
Demokrit (~ [-460]-[-370]) mənəviyyatı qa-
mülkiyyət yoxdur, özəl mülkiyyət həsəd və düş-
nundan yüksək tutsa da,
mənçilik yaradır. Ailənin təşkili də daxil olmaqla
kütlə üçün qanunun
hər şey dövlətin əlində olmalıdır. Kişi-qadın əla-
zəruri olduğunu deyir.
qələri də tənzim olunur - yaxşılar yaxşılarla, zəiflər
Qanunlar sünidir, “müd-
zəiflərlə. Qadınlar kişilərlə eyni hüquqa malikdir,
rik şəxs qanuna tabe ol-
uşaqlar ümumidir. Dövlət vətəndaşların tərbiyəsi
mamalı, azad yaşamalı-
ilə məşğul olmalıdır, uşaqlar xüsusi təhsil-tərbiyə
dır”. Demokrit demok-
sistemi ilə yetişdirilir, istedadından asılı olaraq
ratyanı monarxiyadan
uşaq bir zümrədən digərinə (aşağı və yuxarı)
çox üs tün tu tur du:
keçirilə bilər. Filosoflar ağıllı, dürüst və ədalətli
“azadlıq qul olmaqdan
olduqları üçün hakimiyyəti onlar idarə etməlidir-
nə qədər yaxşıdırsa, de-
lər. O, sonra yazdığı “Qanunlar” əsərində bu “mü-
mokratiyada kasıblıq da
kəmməl dövlət nümunəsini”, ideal dövlət utopiya-
monarxiyada xoşbəxt sayılan həyatdan bir o qədər
sının mütləqliyini xeyli yumşaltmışdı. Xüsusi mül-
yaxşıdır”. O, eyni zamanda dövlət və onun idarə
kiyyət və sərbəst ailə siyasəti, siyasi hüquqların
olunmasına aid qəti fikir söyləyirdi: “dövlətin ma-
zümrə üzrə deyil, əmlakın dəyərinə uyğunlaşdı-
raqları hər şeydən üstün tutulmalıdır və çalışmaq la-
rılması, əkinçiliyin qul-
zımdır ki, o, yaxşı idarə
lara aid edilməsi, fərqli-
8
olunsun”.
qarışıq siyasi quruluşla-
P l a t o n a g ö r ə
rın mümkünlüyü qeyd
(“Dövlət”) dövlət əmə-
və qəbul edilmişdi.
yin ictimai bölgüsünə, ix-
Aristotel öz döv-
tisaslaşmağa ehtiyacdan
lət və insan problemini
yaranıb. Dövlətə əmlak
“Politika” və həmçinin
bərabərsizliyi xasdır. De-
“Etika” əsərində şərh
mok ratiya çoxlu ğun
etmişdir. İnsan cəsur,
ağılsızlığıdır, ata uşaqla-
ağıllı, ədalətli və fəra-
rından, müəllim şagird-
sətli olmalıdır. Ədalət
lərdən, kişilər qadın-
ümumi xoşbəxtlik de-
lardan qorxurlar. Tək demokratiya deyil, tiraniya,
7
Great Thinkers of the Eastern World: The Major Thinkers and the Philosophical and Religious Classics of China, India,
Japan, Korea, and the World of Islam. Editor: Ian P. McGreal. HarperResource, 1995 (Ruscaya tərcüməsi: Великие
мыслители Востока. Москва, «КРОН-ПРЕСС», 1999); Восточная философия. Минск, Харвест, 2006.
Автор-составитель М.В. Адамчик)
Demokrit
8
Mатериалисты древней Греции. Москва, 1955
Platon
Aristotel
32
94 Mart
məkdir, bunu əldə etmək üçün qanunlara əməl et-
kiyyətsiz necə mümkün ola bilər?! Platonda ailənin
mək və hakimiyyətə tabe olmaq zəruridir. Ünsiy-
ümumiləşdirilməsi də Aristoteli əsəbiləşdirir; ha-
yətin zəruriliyi insanları növbə ilə ailə, kənd və
mıya məxsus olana kim qayğı göstərəcək?! Lakin
dövlət qurmağa gətirib çıxarır. İnsan siyasi
Aristotel qul məsələsində Platona nisbətən daha
məxluqdur. İnsanlar birlikdə ancaq yaxşı dövlətdə
radikal mövqe tutur: “aydındır ki, öz təbiətinə görə
xoşbəxt ola bilərlər. Siyasi quruluş üç hissədən
bəziləri qul, digərləri azaddır”, “bəzilərinə qul,
ibarətdir: qanunverici, icraçı və məhkəmə sistemi.
digərlərinə ağa olmaq faydalıdır”. Qulları yunan
Hakimiyyətin kimin və ya kimlərin - bir adamın,
olmayanlar arasından almaq doğrudur.
İnqilabların qarşısını almaq üçün üç şeyə
azlığın və çoxluğun əlində olmasından asılı olaraq
fikir vermək zəruridir: dövlət təbliğatı, qanuna
üç “düzgün”, ümumi maraqlara xidmət edən qu-
böyük hörmət və ədalət (“hər kəsə ləyaqətinə
ruluş - monarxiya, aristokratiya (nəcib insanların
görə”).
hakimiyyəti) və politiya (respublika) əmələ gəlir.
Platondan sonra ideal dövlət haqqında
Bunların hər biri məqbuldur, hərçənd ki, monarxi-
çoxsaylı utopik əsərlər yazılmış, proqramlar irəli
ya aristokratiyadan, aristokratiya politiyadan yax-
sürülmüşdür. Yambulun ([-3] və ya [-2]-ci əsr)
şıdır.
“Günəş adaları”, bir qədər əvvəl yaşamış
“Düzgün olmayan”, xüsusi maraqların əsas
Feopompun “Meropida”sı, Cənubi Amerika, Orta
götürüldüyü halda isə uyğun olaraq tiraniya, oli-
Şərq və Çində mövcud olan sosializмvari hərəkat
qarxiya (kasıbları nəzərə almayan zənginlərin
və dövlətlər, Məzdək, İbn Tüfeyl (“Həyy ibn
hakimiyyəti) və demokratiya (zənginləri nəzərə
Yəzqan”), Nizami Gəncəvi (“İskəndərnamə”),
almayanların hakimiyyəti) alınır. Aristotelin
Thomas More, T. Campanella, Gerrard Winstanley,
tiraniyaya münasibəti çox kəskindir - “oğrunu
E-G. Morelly, Henri de Saint-Simon, Robert
deyil, tiranı öldürənə eşq olsun”! Tiran haki-
Owen, Charles Fourier və başqalarının fəaliyyət və
miyyətdə qalmaq üçün xüsusi qabiliyyətə malik
dövlət utopiyaları haqqında xüsusi söhbət açmaq
insanların yüksəlməsinə hər cür (məhv etmək daxil
maraqlı görünsə də, ədəbiyyata göndərməklə kifa-
olmaqla) mane olmalı (!?), xəfiyyələr saxlamalı,
9
yətlənirik.
insanlar arasına nifaq salmalı, onların ictimai
Müxtəlif xalqlara məxsus və müxtəlif dövr-
həyatını nəzarətdə saxlamalı, böyük miqyaslı
lərdə yaşamış mütəfəkkirlərin etik və siyasi görüş-
işlərlə baş qatmalı olur. “Düzgün olmayan” üçlü-
ləri, dövlət və idarəetmə modelləri haqqında dü-
yün arasında demokratiyaya dözmək olar, bir şərtlə
şüncələri bir çox hallarda necə də bir-birinə yaxın,
ki, hakimiyyət kütlənin deyil, qanunun əlində
bir-birinə oxşar ola bilir! Bu, müxtəlif insanların iç
olsun. Demokratiyaya tənqidi münasibəti anlamaq
dünyasının və ətraf aləmlə, cəmiyyət və dövlətlə
üçün bir cəhəti nəzərdə tutmaq lazımdır: o dövrün
münasibətlərinin böyük bənzərliyinin bir
yunan demokratiyası əsl seçkiyə deyil, püşkatma-
nəticəsidir və bu bənzərliyin əlamətidir. Bu, müx-
ya əsaslanırdı. Bu siyasi quruluş növlərinə bir qə-
təlif dövrlərdə yaşamış müxtəlif xalqların eyni və
dər başqa deyilişdə Platonda da rast gəlinir.
ya bir-birinə çox yaxın arzu və istəkləri, qayğı və çə-
Platonun dövlət modelində Aristotel birinci
tinlikləri, ehtiyat və qorxuları olduğundan xəbər
növbədə xüsusi mülkiyyətə qadağanı tənqid edir:
verir. Bu, bəşəriyyətin və tarixi prosesin vahidli-
“mülkiyyət haqqında adi fikir belə görünməmiş
yinə və bütövlüyünə dəlalət edir.
həzz verir”. Mülkiyyətin xüsusi olması ilə yanaşı
insanları xeyriyyəçilik etməyə çağırmaq olar. İnsa-
(davam edəcək)
ni sifət olan xeyriyyəçilik və comərdlik xüsusi mül-
9
Игорь Шафаревич. Социализм как явление мировой истории. Москва, “Эксмо», 2003;
Утопический социализм. Хрестоматия. Москва, Издательство политической литературы, 1982;
İbn Tufeyl və Nizami Gəncəvinin uyğun əsərləri
Dostları ilə paylaş: |