24
www.irs-az.com
«mİllet sİze
müteşekkİrdİr...»
(KafKas İslam ordusu tarafından Bakü’nün
kurtuluşunun 95. yıldönümü)
Dr. sebuhi Ahmedov
Tarih Bilimci
çarlık sonrası rusya’yı yöneten Geçici hükümetin 7 kasım
1917’de Petersburg’da Bolşevikler tarafından yıkılmasından
sonra kafkasya’da çifte egemenlik sorunu ortaya çıkmıştı. 1.
Yeni kurulmuş Mavera-i kafkas hükümeti. Tiflis’te toplanan
ve Mavera’-i “kafkas Seymi” olarak bilinen parlamentoda Gür-
cü, Azerbaycanlı ve ermeni milletvekilleri temsil olunmuştu.
2. ise 15 kasım’da Bakü’de Bolşevikler tarafından oluşturulan
Bakü İşçi, köylü ve Asker Vekilleri Sovyeti, kısa adıyla Bakü
Sovyeti idi. Bakü Sovyeti’nin başında Bolşevik Stepan Şa-
umyan vardı. Bakü Sovyeti doğrudan rusya komünistlerine
bağlıyken temel görevi rus Bolşeviklerini petrol, pamuk ve
buğday gibi hammaddeyle temin etmekti (1, s. 94-98). Ayrı-
ca, temel görevlerinden biri de Azerbaycan’ı Bolşevik devle-
tinin bir sömürgesi haline getirmekti. Bu ise Azerbaycan hal-
kının çıkarları aleyhine olduğu kadar ümitlerinin de boşa çık-
ması demekti. 1917 yılı ortalarına dek Azerbaycan’ın sadece
rusya sınırları içinde özerkliğinden bahsedilirken yılsonuna
doğru artık tam bağımsızlığından yana düşünceler yüksek
sesle dile getiriliyordu. Mavera-i kafkas Seymi’ne milletvekili
olarak seçilmiş Azerbaycanlı aydınlar daha sonra M.e. resul-
zade’nin başkanlığında Milli Şura’yı oluşturmuşlardı.
devam etmekte olan Birinci dünya Savaşı sürecinde,
5 Aralık 1917 yılında erzincan’da Türk ordusuyla Mavera-i
kafkas komiserliği (hükümeti) arasında barış anlaşması im-
zalanmış, rus ordusu demiryoluyla Tiflis’ten Bakü’ye doğru
çekilmeye başlamıştı. Geri çekilenlerin bir kısmı Bakü Sovye-
ti’nin komutası altına girmişlerdi (2, s. 23). Brest anlaşması
gereği (03.03.1918) rusya kendi ordularını kars ve Batum
Azerbaycan gönüllüleri toplu halde Kafkas İslam Ordusu'na katılıyorlar.
Tarih
www.irs-az.com
25
vilayetlerinden çıkarmıştı. O sırada Bakü Sovyeti kendisinin
Bakü’deki tek iktidar erki olduğunu ilan etmişti. Fakat Şaum-
yan ve taraftarları bu iktidarı barışçıl yolla elde tutamaya-
caklarını biliyorlardı. Bu yüzden kendilerine rakip gördükleri
Azerbaycan’ın milli partilerini tasfiye etmeye karar verdiler.
Sovyet rusya için Bakü petrolü olağanüstü öneme haizdi. Bu
yüzden Şaumyan’ın öncelikli görevi Azerbaycan petrolünün
kesintisiz bir şekilde rusya’ya akışını sağlamaktı. Şaumyan
bu önemli görevinden dolayı kafkasya Olağanüstü komiseri
görevine atanmıştı. Bolşevikler ermeni milliyetçi partisi Taş-
naksutyun’un silahlı güçlerini bir araya getirerek 30 Mart-2
nisan’da Bakü, Şamahı ve Guba’da Azerbaycanlılara karşı
soykırım yaparken, hazar’ın tüm batı sahili boyunca iktidara
el koyarak 50 binin üzerinde insanı katlettiler (3). Ardından
Sovyet tarih kitaplarında “26 Bakü komiseri” adıyla ünlü olan
halk komiserleri Sovyeti oluşturuldu. Şaumyan petrol ve
pamuk tedarikiyle ilgili lenin’in talimatını icra ederken, o da
karşılığında bu etnik temizlemeye gözlerini kapamıştır. 1917
yılına gelindiğinde kafkasya’da sadece ermenilerin önemli
sayılabilecek askeri gücü vardı. çarlık rusyası Türklere karşı
savaşta kullanılmak amacıyla 35 bin ermeni asker ve subayı
eğitmiştir. ermeni tümeni 1914-1916 yıllarında rus ordusu
bünyesinde oluşturulmuş ve işgal edilmiş Türk topraklarında
kıyım ve şiddet uygulamış ermeni alaylarından ibaret idi.
Mavera-i kafkas komiserliği’nin Bolşeviklere karşı gönder-
diği küçük çaplı askeri güçler ise yenilmişlerdir. Mart olayları
sonrası Azerbaycanlı milletvekilleri artık bağımsızlık talebini
gündeme getirmeye başlamışlardır.
Bu gelişmeler büyük devletlerin dikkatinden kenarda kal-
mamıştır. nisan ayında Türk ordusu 1914 yılında çizilmiş rus-
Türk sınırını geçmiş ve ermeni çetelerini püskürterek Batum’a
yaklaşmıştı (4, s. 174). her ne olursa olsun Bakü petrolünü
kaybetmemek için ruslar Almanya ile anlaşmaya varma-
ya çalışıyordu. Anlaşma sağlanırsa Bakü Sovyeti’nin iktidarı
devam edecek ve tedarik edilen petrol rusya ve Almanya
arasında paylaştırılacaktı. daha sonra İngiltere de da olaylara
müdahil oldu. Gizli Paris anlaşması gereği (23.12.1917) rusya
“eylem alanlarına” ayrıldı. don, kafkasya ve Türkistan İngiliz
etki alanını oluşturacaktı (5, s. 38).
28 Mayıs 1918 yılında Azerbaycan demokratik Cumhuri-
yeti kuruldu. Bakü üzerinde denetim sağlanana kadar Gen-
ce şehri cumhuriyetin geçici başkenti ilan edildi. Bu arada
çarlık döneminde ismi Yelizavetpol olarak bilinen Gence’nin
tarihi adı da iade edilmiş oldu. Cumhuriyetin silahlı kuvvetleri
kısa süre önce oluşturulmuş ve sayı itibariyle az olan Müs-
lüman tümeninden ibaretti. Buna göre de Şaumyan Gen-
ce’ye saldırarak cumhuriyeti yerinde boğmayı planlamıştı.
Bu plana göre Bakü Sovyeti birlikleri Azerbaycan’ın içlerine
doğru harekete geçince Yelizavetpol ve Gürcistan ermenile-
ri ayaklanma çıkaracak, ermeni silahlı birlikleri Zengezur ve
karabağ’a saldıracak ve Bakü Sovyeti birliklerine doğru hare-
ket edeceklerdi. Böylece Azerbaycan halkının varlığı bile
tehlikeye düşmüş oluyordu!
Bu durumda 4 haziran tarihinde Azerbaycan demokratik
Cumhuriyeti delegasyonu Batum’da Osmanlı hükümetiyle
dostluk ve işbirliği anlaşması imzaladılar. Bu anlaşmada Os-
Türk ordusu Azerbaycan’a dahil oluyor. Gazah, 1918.
Kafkas İslam Ordusu'nun kumandanı Nuri Paşa ve
Müslüman Tümeni kumandanı Ali Ağa Şıhlinski.
Gence, 1918.
26
www.irs-az.com
manlı devletinin “ülkede asayiş ve güvenliği sağlamak za-
rureti doğarsa Azerbaycan Cumhuriyeti hükümetine askeri
yardımda bulunacağı yükümlülüğü” öngörülmüştü. Türk
tarafının açıklamasına göre Bakü ve çevresinde yüz binler-
ce Türk ve Müslüman kendilerini devrimci adlandıran eşkı-
yaların boyunduruğu altında kalmaya mahkum edilmiştir
(6, s. 16). Türk askeri birliklerinin planına göre (5. kafkas ve
15. çanakkale orduları) Azerbaycan’ın Müslüman Tümeni ve
gönüllü birlikleriyle birleşerek kafkas İslam Ordusu adı altın-
da birleşecekti. kafkas İslam Ordusu’nun komutanı ise enver
Paşanın kardeşi nuri Paşa killigil idi.
6 haziran 1918 yılında Bakü Sovyeti orduları komutanı
Grigori korganov Yelizavetpol (Gence) üzerine saldırı emri
verdi. Bakü Sovyeti silahlı birlikleri 19 piyade taburundan (18
bin) oluşuyordu ve Moskova’nın “uçan bölükler” adıyla tanı-
nan seçkin birliği ve yüz kişilik bir süvari birliği vardı. Aynı za-
manda 20. Tabur ve yine 2 süvari birlikleri de oluşum aşama-
sındaydı. Ordunun silah potansiyeli 19 top, 3 zırhlı tren, bir-
kaç deniz uçağı (hidroplan), 4 zırhlı gemi ve 3 silahlı nakliye
gemisinden ibaret idi. daha sonradan Astrahan’dan 4 zırhlı
muharebe aracı, 13 uçak ve 6 top da getirilmişti (2, s. 93). As-
kerlerin önemli bir bölümü Taşnaksutyun Partisi mensupları
veya parti taraftarı olan ermenilerdi. Bu yüzden Bakü Sov-
yeti ordusu ilerledikçe Azerbaycan köylerini yakıp yıkarken
ermenilerin yaşadıkları köylerde ilave birlikler oluşturuyordu.
Azerbaycan demokratik Cumhuriyeti’nin silahlı birlikleri
ise onlarla kıyaslanmayacak kadar azdı. 18 Aralık 1917 yılın-
da korgeneral Ali Ağa Şıhlinski’nin komutasında Müslüman
Tümeni oluşturulmuştu (7, s. 36). Tümen karargahı Tiflis’te,
daha sonra ise Gence’de idi. Burada silahlı kuvvetlerin oluş-
turulması süreci başlamıştı. Şamahı’da halil Paşa Talişinski’nin
komutasında 1. Müslüman piyade tugayı oluşturulmuş-
tu. Tugayın görevi Bolşeviklerin saldırılarına karşı koymaktı
(8, s. 53-55). Subay kadrolarının azlığı tümenin oluşumu
önündeki en büyük engellerdendi. A.Şıhlinski anılarında
şöyle yazıyordu: “Azerbaycanca konuşabilen yeterli kadar
subayımız yoktu. Seferber edilecek askerler ise kesinlikle
rusça bilmiyorlardı. Yeni birliklerin örnek alabileceği hiçbir
astsubayımız ve eskiden hizmet etmiş bir askerimiz bile
İngilizler Bakü’de Ermeni topçularını eğitiyorlar. 1918.
Rus subaylar Bakü’de Ermenilere askeri eğitim veriyorlar. 1918.
Tarih
www.irs-az.com
27
yoktu” (9, s.187). Tümen fiilen Tatar ve Şeki süvari alayları-
nın tam olmayan heyetinden, iki atıcı bölük (600 süngülü),
kısmen eski Türk esirlerden müteşekkildi. Ordunun silahları
bazen cepheden geri dönen rus birlikleriyle girilen ağır sa-
vaşlar sırasında ele geçirilen silahlardı. Örneğin 1918 yılı ocak
ayında Şemkir demiryolu istasyonunda böyle bir olay yaşan-
mıştı. Oluşturulan birlikler derhal hareket eden Bolşeviklere
karşı savaşmak için gönderilmişlerdi.
10 haziran 1918 yılında Bolşevikler Mavera-i kafkas de-
miryolu hattı boyunca hacıgabul’dan Gence istikametine
doğru harekete geçtiler. Müslüman tümeni ve gönüllü bir-
liklerin direnişini kırarak ilerleyen Bakü Sovyeti birlikleri 12
haziran'da kürdemir’i işgal ederek bir hafta sonra Garamer-
yem köyüne ulaştılar. Bakü’den V.İ.lenin’e şöyle bir telgraf
gönderilmişti: «Ordumuz örnek bir düzene sahiptir ve psiko-
lojik durumu yüksek seviyededir. Ordumuz ve donanmamız
Sovyet hakimiyetini kahramancasına koruyacaktır» (10, s.95).
16 haziran'da Azerbaycan demokratik Cumhuriyeti Tiflis’ten
Gence’ye taşındı. nuri Paşa Garameryem köyüne takviye bir-
likleri sevk etti. Üç gün devam eden ağır savaş sonucunda
kafkas İslam Ordusu birlikleri yaklaşık bin şehit vererek Göy-
çay’a çekilmek zorunda kaldı.
19 haziran'da Azerbaycan demokratik Cumhuriyeti hü-
kümeti sıkıyönetim ilan etti ve tüm kuvvetler seferber edil-
di. 26 hazıran'da çıkarılan bir emirle Müslüman tümeni özel
Azerbaycan Tümeni adlandırıldı (7, s. 160, 173-174). Bu tarih
Azerbaycan Milli Ordusu'nun kuruluş günüdür. 27 haziran-1
Temmuz 1918’de Göyçay yakınında devam eden savaş-
larda kafkas İslam Ordusu Bolşeviklerin 1. kafkas Tümenini
yenerek Garameryem’i geri aldı. Burada birkaç gün esirlikte
tutulan yaralıların ermeniler tarafından doğranmış cesetleri
bulundu (11, s. 84; 12, s. 98). Muğan’ın erzak rezervlerini ele
geçirmek için Bolşevikler nehir gemileri desteği ile Salyan’a
doğru önemli askeri güç sevk ettiler. 28 haziran- 2 Temmuz
tarihlerinde burada kanlı savaşlar yaşandı. Yerel savunma
birlikleri kafkas İslam Ordusu’nun yardımıyla Bolşevikleri geri
püskürttü.
O sırada İran’da görev yapan ve komutasında 1500 asker
bulunan eski rus ordusu subayı l.Biçerahov Bolşeviklerin
yardımına geldi. 5 Temmuz’da elet’e gelen bu birlikler 7 Tem-
muz’da cepheye gittiler ( 10, s. 118).
kafkas İslam Ordusu'nun 5-14 Temmuz’da başlattığı Ağ-
su-kürdemir taarruzları sonucunda 2 Temmuz’da Ağsu, 10
Temmuz’da ise kürdemir düşman elinden geri alındı. Azer-
baycan gönüllülerinin yoğun bir şekilde orduya gelirken
Bakü Sovyeti ordusunun gücü tükenmekteydi. Temmuz ayı
ortalarında Azerbaycan gönüllü
birliklerinin toplamda mevcudu
5 binin üzerine çıkmış ve Albay
hebib Bey Selimov’un komuta-
sında ve askeri düzen kuralları
doğrultusunda yeniden yapı-
landırılmıştır. hebib Bey Seli-
mov Azerbaycanlılar arasında
rusya Genel kurmayına bağlı
Akademiden mezun tek subay
idi. nuri Paşa hebib Bey Seli-
mov’un üstün askeri yetenek-
lerini görünce Azerbaycan-Türk
birliklerinin bir kısmını Müsüslü
adı altında onun komutasına
vermiştir. Ağsu-kürdemir sa-
vaşlarında Selimov’un komuta-
sındaki güçler Biçerahov’u ağır
yenilgiye uğrattılar (13, s. 309).
Sovyet rusya hükümeti bir
taraftan Bakü komünü’ne askeri
yardımlarını genişletirken, diğer
taraftan da Almanya ile müza-
kereleri sürdürerek onu Türkleri
durdurması için ikna etmeye
çalışıyordu. lenin Stalin’e şöyle
bir telgraf yazmıştı: «Almanlar
Türkleri Bakü’ye bırakmayacak-
larını söylerken petrolden pay
almayı umuyorlar… Artık Ba-
kü’yü elde tutmak için çok ciddi
şans var. Petrolün bir kısmını,
elbette vereceğiz» (14, s. 109).
Tiflis’deki Alman Başkonsolusu
fon Shulenbourg şöyle yazıyor-
du: «Türklerin genelde Bakü’yü
alabilecekleri şüpheli görünü-
yor. Muhtemelen, aynı zaman-
da arzu edilen şu ki, onlar ora-
da Bolşevikler tarafından esaslı
hezimete uğratılacaklardır. eğer
Bolşeviklerle dostça anlaşabilir-
sek Bakü’nün petrol kaynakları
ve yerel rezervleri tam ve sağ-
lam olarak elimize geçebilir»
(15, s. 130).
Bakü’nün kurtuluşunda şehit olmuş Türk askerinin üzerinde bulunmuş dua.
Azerbaycan Milli Tarih Müzesi.
Resimlerle İlgili Açıklamalar
1.
2.
3.
Azerbaycan ve Türk subayları. 1918.
4.
Türk askerlerinin şehit oldukları yerlerde inşa edilmiş çok sayıda abidelerden biri.
Sovyet hakimiyetine rağmen Azerbaycan halkı onun özgürlüğü için savaşarak hayatını vermiş
şehitlerin mezarlarını korumuştur.
5.
rus subaylar Bakü’de ermenilere askeri eğitim veriyorlar. 1918.
6.
Azerbaycan gönüllüleri toplu halde kafkas İslam Ordusuna katılıyorlar.
7.
Türk ordusu Azerbaycan’a dahil oluyor. Gazah, 1918.
8.
Osmanlı devleti ve Azerbaycan demokratik Cumhuriyeti arasında imzalanmış
dostluk Anlaşması.
9.
General dunsterville l. ve Albay Arutyunov. Bakü, 1918.
10.
İngilizler Bakü’de ermeni topçularını eğitiyorlar. 1918.
11.
Türk topçuları Bakü civarındaki bir mevzide. eylül, 1918.
28
www.irs-az.com
27 Ağustos 1918’de rusya ve Almanya arasında Brest-li-
tovsk Anlaşmasına ek bir anlaşma imzalandı: «…Almanya
kafkasya’da üçüncü bir devletin aşağıda gösterilen sınırları
geçmemesi (sınırlar belirtilmiştir) için etkisini kullanacaktır….
rusya gücü ölçüsünde Bakü vilayetinde petrol ve petrol
ürünleri üretimine yardım edecek ve toplam üretimin dörtte
birini, fakat her ay daha sonradan belirlenecek belli bir to-
nun altında olmamak kaydıyla Almanya’ya tedarik edecek-
tir» (16). Buna rağmen Türk ordusu Bakü’ye doğru hareketini
devam ettirmiştir.
Savaşlardaki yenilgi, ciddi erzak sorunu ve Bakü komü-
nü’nün politikasından hoşnutsuzluk gibi nedenlerle Ba-
kü’deki durum da değişmiş bulunuyordu. Bakü’nün yerli
ahalisi Bakü’yü kendi kardeşlerinden korumaktan yana değil-
diler. ermeniler ise her ne olursa olsun şehri Türk ve Azerbay-
can birliklerinden korumaya çalışıyorlardı. Bolşevik olmayan
ruslar ise (Monarşistler, Menşevikler, kadetler ve eser’ler) ise
Türklerden korkuyor ve İngilizlerden yana tavır sergiliyorlardı.
Bolşevikler ise Bakü’yü mümkün kadar daha fazla ellerinde
bulundurarak, Sovyet rusya’yı petrolle teçhiz etmek istiyor-
lardı. 19 Temmuz’da Bakü’ye G.Petrov’un komutasında çok
iyi silahlanmış, süvari, denizci ve topçulardan müteşekkil
Bolşevik bölüğü geldi. 20 Temmuz'da kafkas İslam Ordusu
Bakü ordusunu Şamahı’dan atabildi. 26-31 Temmuz’da ha-
cıgabul muharebesinde Bolşevikler 780 kişi kayıp verdiler.
G.Petrov’un seçkin bölüğünden sadece 200 kişi hayatta ka-
labilmişti.
eser, Menşevik ve Taşnak ittifakı Bakü Sovyeti’nin 25 Tem-
muz tarihli olağanüstü toplantısında oy çokluğuyla «Bakü’ye
İngilizlerin davet edilmesi ve Tüm Sosyalist partilerin tem-
silcilerinden İbaret hakimiyetin Teşkil edilmesi» konulu bir
karar önerisinde bulundular. Aynı zamanda üç bin ermeni
askeri cepheye katılmayı reddettiler. Bakü’deki kızıl Ordu
birliklerinin komutanı Avetisov Bakü Sovyeti’nden Türklerle
müzakereye başlaması konusunda istekte bulundu.
27 Temmuz’da Şaumyan lenin’e gönderdiği telgrafta
şöyle yazıyordu: «Cephedeki durum her geçen gün kötüye
doğru gitmektedir. rusya adına Bakü’yü kurtarmak için rus-
ya’dan gelecek ordu birliklerinin acil yardımı gerekmektedir.”
Moskova 3 zırhlı araç, 80 top, 160 makineli tüfek, 10 bin tü-
fek ve 200 bin mermi gönderdi. Fakat 29 Temmuz’da Sovyet
orduları Bileceri mevzisine doğru çekilmek zorunda kaldılar.
Biçerahov ise dağıstan’a gitti (10, s. 126).
Bakü Sovyeti 31 Temmuz tarihli olağanüstü toplantısında
yetkilerini bıraktığını ilan ederek askeri güçlerini ve devlete
ait malvarlıklarını deniz yoluyla Sovyet rusya’ya taşıma kararı
aldı. 1 Ağustos’ta Bakü’de iktidar Geçici Sentrokaspi diktatör-
lüğü ve İşçi ve Asker Vekilleri konseyi Geçici Başkanlık diva-
nına (Prezidium) geçti. Azerbaycan halkının gözleri önünde
sağ eser’ler, Menşevik ve Taşnaklardan müteşekkil Sentro-
kaspi diktatörlüğü oluşturuldu. Bu kurum Azerbaycan karşıtı
yeni bir ittifak demek idi.
Yeni iktidar kafkas İslam Ordusu’nu durdurmak iktidarın-
da değildi. Avetisov ve ermeni Milli konseyi acil kapitülasyon
kararı aldı. Fakat burada İngiliz ordularının geleceği ümidi de
doğmuş oluyordu.
İngiliz hükümeti Bakü’nün petrol madenlerinin Al-
man veya Türklerin kontörlüne geçeceğinden korkuyor-
du. 1918’de General l.dunsterville işgal ettikleri Bağdat’ta
“dunsterforce” adlı bir bölük oluşturmuştu. Bölükte savaş
deneyimine sahip seçkin askerler ve subaylar vardı. Şubat
ayının ortalarında bölük İran’ın enzeli şehrine geldi ve Sent-
rokaspi diktatörlüğü tarafından ermeni S.A.Ter-Gazarov ara-
cılığıyla Bakü’ye davet edildi. 4 Ağustos’ta ilk İngiliz askerleri
Bakü’ye geldiler. 17 Ağustos’ta ise dunsterville’in yönetimeki
esas birlikler enzeli’ye geldi. Savaş cephelerindeki durumun
ağır olması nedeniyle Büyük Britanya yeteri kadar asker
Türk topçuları Bakü etrafındaki bir mevzide. Eylül, 1918.
Azerbaycan ve Türk subayları. 1918.
Tarih
www.irs-az.com
29
ayıramamıştı. Gelen kuvvetler 1330 asker mevcudu, birkaç
zırhlı araç, top ve iki uçaktan ibaret idi (17, s. 94).
4 Ağustos’ta Bakü’den ayrılmak üzere yola çıkmış kızıl
Ordu askerlerinin bulundukları 17 gemi, silah ve mühim-
matlarıyla birlikte Sentrokaspi diktatörlüğü donanması ta-
rafından çevrilerek limana dönmeye mecbur edildi. Burada
silahları ellerinden alınarak daha sonradan aynı gemilerde
Astrahan’a gönderildiler. Generel l.dunsterville’e göre boşal-
tımlı gemilerde sadece askeri mühimmat değil, aynı zaman-
da büyük miktarda değerli eşyalar da vardı. Bolşevikler askeri
mühimmatın taşınmasını bahane ederek Bakü ahalisini de
yağmalamışlardır. Bakü komiserleri Şaumyan’la birlikte hap-
sedildiler. en zor dönemde cepheyi bırakıp kaçtıkları, savun-
ma için çok büyük önem arz eden silah, askeri mühimmat ve
gıdayı kendileriyle birlikte götürdükleri için Fabrika komite-
leri konferansı tarafından bolşevikler “hain ve halk düşmanı”
ilan edildiler.
İngiliz askeri birliğinin sayıca az olduğu için dunstervil-
le Bakü’yü savunan güçlerin moralinin yükseltilmesinin bir
numaralı görev olduğunu düşünüyordu. dunsterville erme-
ni komitesine açıklamada bulunarak İngilizlerin şehrin sa-
vunması için tek başına sorumluluk taşımadıklarını, nitekim
diğer cephelerde de asker ve donanma bulundurmak zo-
runda olduklarını dedi. İngilizlerin sayıca bu kadar az olması
şehir yönetimini hayal kırıklığına uğratmıştır. dunsterville ise
Sentrokaspi diktatörlüğü ordusunun savaş kabiliyetinin bu
kadar düşük olmasından şaşkına dönmüştür. Ayrıca ordu-
nun büyük bir kısmı ermenilerden ibaretti.
1- 4 Ağustos’ta Sentrokaspi diktatörlüğü Bakü önlerin-
de hezimete uğradı. 5 Ağustos’ta öncül Türk-Azerbaycan
birlikleri Patamdar yüksekliğini ele geçirerek şehre girmeğe
başladılar. Fakat savunma tarafı top ve zırhlı araçların sayı-
ca üstünlüğüne ve hava desteğine dayanarak karşı taarru-
za geçtiler. Topçu birlikleri olmadan Bakü’yü kurtarmanın
Nuri Paşa Türk ve Azerbaycan subayları ile Azerbaycan'da Almanların yaşadıkları kent olan Yelenendor'da. 1918.
30
www.irs-az.com
mümkün olmayacağı belli oldu. 7 Ağustos’ta M.e.resulzade
şöyle bir telgraf gönderdi: «eğer Bakü alınmazsa, her şey
kaybedilmiş demektir. elveda Azerbaycan!» (7, s. 283). Aynı
günde düşman tarafının yeni bir insanlık dışı eyleme imza
attığına dair haberler dolaşıyordu: Askeri gemiler sahil
elet-Puta demiryolunda hareket eden sıhhiye trenini top
ateşine tutmuş, neticede 12 yaralı asker hayatını kaybetmişti
(7, s. 303). kafkas İslam Ordusu mevzilerinin bombalanması
sırasında düşmana açılan karşı ateş sonucunda 1 rus ve 1 İn-
giliz uçağı düşürülmüş, düşmanın denizden çıkarma yapma
planı Azerbaycan zırhlı treni tarafından önlenmiştir. Ağustos
ayında kafkas İslam Ordusu Guba, Gusar, haçmaz bölgelerini
kurtardı. Ayrıca Bakü’nün hakim tepeleri ve köyleri uğruna
savaşlar devam etmekteydi. 31 Ağustos’ta mevzileri gözden
geçiren dunsterville şöyle diyordu: «Yeryüzünde hiçbir güç
Bakü’yü Türklerden korumak iktidarında değildir » (17, s. 110).
10 eylül’de Bakü cephesindeki güçleri taarruza geçirmek
için nuri Paşayla birlikte yedek takviye kuvvetleri toplandı (8,
s. 132).
T. Swietochowski’ye göre kafkas İslam Ordusundaki top-
lam asker sayısı 16-18 bin idi. Bu sayının üçte birisi Türkler-
den, geri kalanı da Azerbaycanlı gönüllülerden oluşmuştur.
General l. dunsterville’e göre kafkas İslam Ordusundaki as-
ker sayısı 12 bindi ve bunun yarısı Türklerden, geri kalanı da
Azerbaycanlılardan müteşekkil idi. Muharebede Azerbaycan
zırhlı treni ve sıhhiye treni yer alıyordu (7, s.127). enver Paşa
Alimerdan Bey Topçubaşov’la görüştüğü sırada şunu ifade
etmişti: «Bende olan bilgilere göre seferberlik sırasında çok
da zorluk çıkmamış. İnsanlar gönüllü surette orduya katılı-
yorlar. Zaten böyle olmalı. Onlar askeri disiplini bilmiyorlar.
Fakat görünen şu ki askeri ruh muhafaza edilmiş. Bu ise çok
önemlidir» (18, s. 17).
İngiliz yarbay Clutterbuck’e göre Bakü’yü 9151 askerden
oluşan 22 rus ve ermeni taburu koruyordu.
Türk ordusundan firar etmiş bir Arap askerin verdiği bilgi
dahilinde şehre taarruzun 14 eylül’de yapılacağı belli oldu.
İngilizler mümkün olduğu kadar tüm mevzilerde savunma
önlemleri aldılar. kafkas İslam Ordusu kurt kapısı adlanan ve
stratejik öneme sahip yüksekliğe saldırdı. Bu tepeye hakim
olmak şehre hakim olmak demekti. Burası İngilizlerin en çok
önem verdikleri bir mevzii idi. Buradan şehre gelen tek yol
ve patikalar ateş altında kalıyordu. 14 eylül’de kafkas İslam
Ordusu birlikleri sessiz bir vaziyette dik kayalıklara tırmandı-
lar ve saat 3 civarlarında aniden saldırarak ön mevzileri ele
geçirdiler. Sabaha doğru çevreyi sarmış yoğun sis yüzünden
İngilizler ne olup bittiğini anlamakta zorlanıyorlardı. Saat 4
sularında ateş başladı. Fakat artık geç kalınmıştı. Yenildiğini
anlayan dunsterville şöyle diyecekti: “Bizim bu kadar güçlü
bir mevziimizin düşman tarafından kolayca işgal edildiğine
inanmak imkansızdı” (17, s. 263). dunsterville elindeki tüm
güçleri, ayrıca 2 uçak ve 6 zırhlı muharebe aracını kafkas
İslam Ordusunun kurt kapısından şehre girmesini engelle-
mek için gönderdi. Türk-Azerbaycan güçleri ağır silahları da
yüksekliğe çıkarmışlardı. çatışmaları sürdürerek adım adım
şehir merkezine doğru yaklaştılar. Akşama doğru toplar ar-
tık şehri ve limanı tam kontrol altına almıştı. dunsterville
kafkas İslam Ordusu toplarının şehrin istenilen noktasını
vurma iktidarında olduğunu görünce gemilerine gitmek
için hazırlık emri verdi. Gece ortamın sakinleştiğini gören İn-
gilizler 23.00’da denize açıldılar (7, s. 336-341). Sentrokaspi
diktatörlüğü hükümeti de şehirden kaçtı. Ceza evindeki Bol-
şevik liderler de kaçma fırsatı yakaladılar ve gemiye binerek
Bolşeviklerin kontrolündeki Astrahan’a doğru hareket ettiler.
Fakat gemide yeteri kadar yakıt olmadığı için krasnovodsk’a
doğru hareket etmek zorunda kaldılar. Burası yerel “eser”lerin
Türk askerlerinin şehit oldukları yerlerde inşa edilmiş
çok sayıda abidelerden biri. Sovyet hakimiyetine rağmen
Azerbaycan halkı onun özgürlüğü için savaşarak hayatını
kaybetmiş şehitlerin mezarlarını korumuştur.
Kafkas İslam Ordusu'na ait silahlar ve eşyalar. 16.09.13-
16.10-13 tarihlerinde Azerbaycan Milli Tarihi Müzesi'nde
düzenlenmiş sergi.
Tarih
www.irs-az.com
31
kontrolünde idi. eserler Bolşevizmin yayılmasını bölge için
tehdit olarak görüyorlardı. Bu yüzden onları derhal kurşuna
dizdiler.
15 eylül 1918 yılında kafkas İslam Ordusu birlikleri Ba-
kü’ye girdi. 17 eylülde Azerbaycan halk Cumhuriyeti Gen-
ce’den Bakü’ye taşındı.
Bakü’nün kurtuluşu Bolşevikler açısından büyük bir ka-
yıptı. Bakü’yü kaybetmekle onlar Mavera-i kafkas’taki tek
üssü ve petrol tedarik noktasını kaybetmiş bulunuyorlardı.
Bakü’nün kurtuluşu ayrıca Osmanlı’nın bölgede güçlenme-
sini istemeyen İngilizler açısından da büyük kayıptı. Fakat
Osmanlı devletinin ömrü uzun değildi. Birinci dünya Sava-
şı sonunda yenilgi ile çıkan Osmanlı devleti 30 ekim 1918
Mondros mütarekesi şartları gereği kasım 1918’de askeri
güçlerini kafkasya’dan çekmek zorunda kaldı. Bakü uğruna
yapılan savaşın en önemli sonucu Azerbaycan demokratik
Cumhuriyeti hükümetine ülkenin büyük bir kısmında ege-
menlik imkanı sağladı. Bakü yeni devletin başkenti oldu.
15 eylül 1918 yılında Azerbaycan demokratik Cumhuri-
yeti Başbakanı Feteli han hoylu Bakü’de böyle bir telgraf aldı:
“Millet size müteşekkirdir...”
EDEBİYYAT:
1. Qasımlı M. Bolşevik Rusiyasının Güney Qafqaz siyasə-
ti//Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu.
Bakı, 2008.
2. Ağayev Y., Əhmədov S. İstiqlal yürüşü – 1918. Bakı,
2009.
3. Рустамова- Тохиди С. Март 1918 г. Баку.
Азербайджанские погромы в документах. Баку, 2009, 864
стр.; Куба. Апрель-май 1918 г. Мусульманские погромы в
документах. Баку, 2010, 554 стр.
4. Лудшувейт Е. Ф. Турция в годы первой мировой
войны 1914-1918 гг. Военно-политический очерк. М., 1966.
5. Гражданская война и военная интервенция в СССР.
М., 1983.
6.Азербайджанская Демократическая Республика
(1918-1920). Внешняя политика (Документы и материалы).
Баку, 1998.
7. Süleymanov M. Qafqaz islam ordusu və Azərbaycan.
Bakı, 1999.
8. Süleymanov M. Azərbaycan Ordusu (1918-1920). Bakı,
1998.
9. Али Ага Шихлинский. Мои воспоминания. Баку, 1944.
10. Кадишев А. Б. Интервенция и гражданская война в
Закавказье. М., 1960.
11. Yuceer N. Birinci Dünya savaşında Osmanlı ordusu-
nun Azerbaycan ve Dağıstan herekatı. Ankara, 2002.
12.Görüyılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu ve ermeniler.
İstanbul, 2007
13. Süleymanov M. Qafqaz islam ordusunun Azərbayca-
nın ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəsi // Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu. Bakı, 2008.
14. Ленин В. И. Полное собрание сочинений, том 50.
15. Пипия Г.В. Германский империализм в Закавказье
в 1910-1918 гг. М., 1978.
16. Русско-германский добавочный договор к Мирному
договору между Россией, с одной стороны, и Германие,
Австро-Венгрией, Болгарией и Турцией – с другой 27
августа 1918 г. Док. 319, с.442-443 //Документы внешней
политики СССР. Т.1. М., 1959.
17. Денстервиль Л. Британский империализм в Баку и
Персии. 1917-1918. Тифлис, 1925.
18.Топчибашев А. Дипломатические беседы в
Стамбуле (1918-1919). Баку, 1994.
19. Азербайджанская Демократическая Республика
(1918-1920). Армия. (Документы и материалы). Баку, 1998.
Türk askerlerinin şehit oldukları yerlerde inşa edilmiş çok sayıda abidelerden biri.
Dostları ilə paylaş: |