387
Doç. Dr. İsa YÜCEER
2. Farklı İnanç Mensuplarının İlişkilerinde Yöntem
Türk-Ermeni ilişkilerini örtbas etmek değil, çok yönlü olarak görmek
gerekmektedir. Hedef doğruyu tespit etmek ve adaleti hâkim kılmaktır. Os-
manlı-Rus Savaşları sırasında ayaklanan Osmanlı tebaası konumunda olan
bazılarının yaptığı kötülükler göz ardı edilemez. Burada Müslüman dünya-
nın başına gelenler, Müslümanların kayıpları gözden uzak tutulmamalıdır.
Bu süreçte Müslümanlarla gayrimüslimler birbirine hasım hale gelmişse,
bunun sebebi Müslümanlar değil, onlara hasımlık eden kesimlerdir.
İsyan edenlerin, Osmanlının Cihan Savaşını kaybetmesine sebep oldu-
ğu açıktır. Hıristiyanlardan Rumlarla Ermeniler sürekli ihtilaf halindeydi.
Ermeniler Rumların baskısı altındaydı. Özellikle Fatih Sultan Mehmet Er-
menilerin müstakil Patrikhane sahibi olmasını, kendi mabetlerinde ibadet
yapmalarını ve dillerini korumalarını sağlamıştır. Bunlar askerlik de yap-
mamış, kendi mesleğinde yetişmiş, genelde zengin olmuş, büyük imkânlar
elde etmişler, bunu onlara Müslümanlar sağlamış, ayrıca devlet idaresinde
üst kademelere getirmişlerdir. Osmanlının sadık vatandaşları olan Hıris-
tiyanları kullanmak ve onların varlığından yararlanmak isteyenler olmuş,
Ermeniler üzerinde Ruslar, Rumlar üzerinde de batılı güçler etkili olmuş-
tur
13
.
Geçmişte farklı kesimler yönetilirken, kimse onlara ayrıcalık yapılıp
zulmedildiği iddiasıyla Müslümanları töhmet altında tutamaz
14
.
Osmanlı
toplumunda Müslüman olmayan tebaanın durumu ve konumları tarafsız
yazarların onlar hakkındaki tespit ve değerlendirmelerinde olumsuz görül-
mezken, kötü niyetli kesimler gerçeği yansıtmaksızın tarafgir tavır alarak
asılsız iddialarda bulunmaktadır
15
. Onların garip konumu ise Türklerle tam
bir karışma/indimaç sağlamayıp Türkleşmemiş, İslâm’a da girip Müslü-
man da olmamışlardır. Din ve uyruklarına bağlı kalmışlardır
16
. Ermeniler
hakkında bu görüş ileri sürülmüş, bu tespitlere yer verilmişse de, onların
13 Parçalama faaliyetleri için bkz. Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesi-
nin Ortaya Çıkışı, İstanbul Üniversitesi Yayını, İstanbul 1984, s.145.
14 Müslümanların uygulamaları ve bağlı oldukları prensipler için bkz. Ebu Zeyd Şele-
bî, Tarihu’l-Hadarati’l-İslâmiye ve’l-Fikri’l-İslâmî, Mektebetu’l-Vehbe Yayını, Kahire
1964/1383, s.122. Bölgelerin yönetimi ile ilgili kurallar (s.185), ticarî faaliyetler (s.351),
idarî uygulamalar (s.89), maliye (s.304).
15 Osmanlı toplumunda çok büyük servet biriktirmede üstün güce sahiplerdi. Başka yerlerde-
kilerin Anadolu’dakilerle irtibatları kesilmemiştir. Doğrusu sürekli Osmanlı Devleti’nden
ayrılma düşüncesinde olanlara destek vermişlerdir. Muhammed Kemaleddin ed-Desukî,
ed-Devletu’l-Osmaniye ve’l-Meseletu’ş-Şarkıye, Daru’s-Sekafe, Kahire 1976, s.297.
16 Ed-Desukî, a.g.e., s.298.
388
HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER
içinden Müslüman olanların varlığı ve toplumda sorun çıkarmadan uyum
içinde olanların yoğunluğu bilinmektedir. Kargaşa döneminde kötü niyet-
lilerin yaptığı olumsuzluklar ve istenmeyen faaliyetler nedeniyle tüm ke-
simleri itham altında tutmak uygun değildir
17
. Ermenilerin farklı bir yönü
olarak Osmanlı tebaası içinde
millet-i sâdıka /sadakat gösteren millet ola-
rak bilinmesidir. Bu durum son döneme kadar muhafaza edilmiştir.
3. Hıristiyanların İnanç Görünümlü Planları
3.1. Son Asırda Doğu Anadolu’da Müslüman-Hıristiyan (Ermeni)
Olumsuz İlişkileri
1914’te Ruslara öncülük eden Taşnak ve Hınçak çeteleri Müslüman
köylerindeki halkın öldürülüp, maddî varlıklarının yakılıp yıkılması bir
inanç yansımasıdır
18
. Müslümanlarda kimseye karşı ön yargı olamaz.
Gayrimüslimler daha önce mevcut hükümran güçle iyi geçinme örneği
vermişlerdir. Ayrıca Hıristiyanlar içinde Müslümanlarla en uzun birliktelik
yapanlar, âdet ve gelenekleri itibariyle Müslümanlarla en çok benzeşen-
ler Ermenilerdir. İnanç ve akide farklılığı farklı dine mensup olmanın bir
yansımasıdır. Bu farklılık tabii karşılanmıştır. Birinin diğerinin aleyhinde
olmasını gerektirmemiştir.
3.2. Rusların Ermenilere Destek Vermesinde Dinin Rolü
Doğudaki sorunların Rusya’daki ihtilâle kadar sürmesi, ihtilâl sonra-
sında durumun değişmesi Osmanlının iç sorunlarında dış etkenin varlığın
göstergesidir
19
. Hıristiyan kesime bu dinî hâkim kılma yolunda dıştan des-
tek verme faaliyeti yürütüldüğü bilinmektedir
20
. O dönemde Hıristiyan-
ların emellerini gerçekleştirmede dinî faktör ön planda olmuştur
21
. Örgüt
yönlendirmesi ile hareket edenlerin kanun ve dinde meşru olmayan yol-
lara başvurdukları tespit edilmiştir
22
. Ermeni konusunu Rusların Asya’da
genişleme ve sıcak denizlere inme siyasetiyle doğrudan bağlantılı oldu-
17 Müreffah oluşları ile ilgili olarak bkz. Mayevski, Ermenilerin Yaptıkları Katliamlar, Çevi-
ren Azmi Süslü, Ankara Ünviversitesi Baskısı, Ankara 1986, s.80. Mayevski, Rusların eski
Van ve Erzurum başkonsolosudur.
18 Mayevski, a.g.e., s.20, 54.
19 Ed-Desukî, a.g.e., s.294-5.
20 Bkz. Abdulaziz Muhammed eş-Şenavî, Avrupa Fi Matlai Usuri’l-Hadise I, Mektebetü’l-
Encülî, Kahire 1977, s.110–113.
21 eş-Şenavî, a.g.e., s.114, 119, 217-218, 280, 585.
22 Örnekler için bkz. eş-Şenavî, a.g.e., s.52 vd.