Hazirlayanlar

387

Doç. Dr. İsa YÜCEER

2. Farklı İnanç Mensuplarının İlişkilerinde Yöntem

Türk-Ermeni ilişkilerini örtbas etmek değil, çok yönlü olarak görmek 

gerekmektedir. Hedef doğruyu tespit etmek ve adaleti hâkim kılmaktır. Os-

manlı-Rus Savaşları sırasında ayaklanan Osmanlı tebaası konumunda olan 

bazılarının yaptığı kötülükler göz ardı edilemez. Burada Müslüman dünya-

nın başına gelenler, Müslümanların kayıpları gözden uzak tutulmamalıdır. 

Bu süreçte Müslümanlarla gayrimüslimler birbirine hasım hale gelmişse, 

bunun sebebi Müslümanlar değil, onlara hasımlık eden kesimlerdir.  

İsyan edenlerin, Osmanlının Cihan Savaşını kaybetmesine sebep oldu-

ğu açıktır. Hıristiyanlardan Rumlarla Ermeniler sürekli ihtilaf halindeydi. 

Ermeniler Rumların baskısı altındaydı. Özellikle Fatih Sultan Mehmet Er-

menilerin müstakil Patrikhane sahibi olmasını, kendi mabetlerinde ibadet 

yapmalarını ve dillerini korumalarını sağlamıştır. Bunlar askerlik de yap-

mamış, kendi mesleğinde yetişmiş, genelde zengin olmuş, büyük imkânlar 

elde etmişler, bunu onlara Müslümanlar sağlamış, ayrıca devlet idaresinde 

üst kademelere getirmişlerdir. Osmanlının sadık vatandaşları olan Hıris-

tiyanları kullanmak ve onların varlığından yararlanmak isteyenler olmuş, 

Ermeniler üzerinde Ruslar, Rumlar üzerinde de batılı güçler etkili olmuş-

tur

13

.

Geçmişte farklı kesimler yönetilirken, kimse onlara ayrıcalık yapılıp 

zulmedildiği iddiasıyla Müslümanları töhmet altında tutamaz

14

.

 

Osmanlı 

toplumunda Müslüman olmayan tebaanın durumu ve konumları tarafsız 

yazarların onlar hakkındaki tespit ve değerlendirmelerinde olumsuz görül-

mezken, kötü niyetli kesimler gerçeği yansıtmaksızın tarafgir tavır alarak 

asılsız iddialarda bulunmaktadır

15

. Onların garip konumu ise Türklerle tam 

bir karışma/indimaç sağlamayıp Türkleşmemiş, İslâm’a da girip Müslü-

man da olmamışlardır. Din ve uyruklarına bağlı kalmışlardır

16

. Ermeniler 

hakkında bu görüş ileri sürülmüş, bu tespitlere yer verilmişse de, onların 

13  Parçalama faaliyetleri için bkz. Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesi-

nin Ortaya Çıkışı, İstanbul Üniversitesi Yayını, İstanbul 1984, s.145.  

14 Müslümanların uygulamaları ve bağlı oldukları prensipler için bkz. Ebu Zeyd Şele-

bî, Tarihu’l-Hadarati’l-İslâmiye ve’l-Fikri’l-İslâmî, Mektebetu’l-Vehbe Yayını, Kahire 

1964/1383, s.122. Bölgelerin yönetimi ile ilgili kurallar (s.185), ticarî faaliyetler (s.351), 

idarî uygulamalar (s.89), maliye (s.304). 

15 Osmanlı toplumunda çok büyük servet biriktirmede üstün güce sahiplerdi. Başka yerlerde-

kilerin Anadolu’dakilerle irtibatları kesilmemiştir. Doğrusu sürekli Osmanlı Devleti’nden 

ayrılma düşüncesinde olanlara destek vermişlerdir. Muhammed Kemaleddin ed-Desukî, 

ed-Devletu’l-Osmaniye ve’l-Meseletu’ş-Şarkıye, Daru’s-Sekafe, Kahire 1976, s.297. 

16  Ed-Desukî, a.g.e., s.298.

---

388

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

içinden Müslüman olanların varlığı ve toplumda sorun çıkarmadan uyum 

içinde olanların yoğunluğu bilinmektedir. Kargaşa döneminde kötü niyet-

lilerin yaptığı olumsuzluklar ve istenmeyen faaliyetler nedeniyle tüm ke-

simleri itham altında tutmak uygun değildir

17

. Ermenilerin farklı bir yönü 

olarak Osmanlı tebaası içinde millet-i sâdıka /sadakat gösteren millet ola-

rak bilinmesidir. Bu durum son döneme kadar muhafaza edilmiştir.

3. Hıristiyanların İnanç Görünümlü Planları

3.1. Son Asırda Doğu Anadolu’da Müslüman-Hıristiyan (Ermeni) 

Olumsuz İlişkileri 

1914’te Ruslara öncülük eden Taşnak ve Hınçak çeteleri Müslüman 

köylerindeki halkın öldürülüp, maddî varlıklarının yakılıp yıkılması bir 

inanç yansımasıdır

18

. Müslümanlarda kimseye karşı ön yargı olamaz. 

Gayrimüslimler daha önce mevcut hükümran güçle iyi geçinme örneği 

vermişlerdir. Ayrıca Hıristiyanlar içinde Müslümanlarla en uzun birliktelik 

yapanlar, âdet ve gelenekleri itibariyle Müslümanlarla en çok benzeşen-

ler Ermenilerdir. İnanç ve akide farklılığı farklı dine mensup olmanın bir 

yansımasıdır. Bu farklılık tabii karşılanmıştır. Birinin diğerinin aleyhinde 

olmasını gerektirmemiştir.

3.2. Rusların Ermenilere Destek Vermesinde Dinin Rolü

Doğudaki sorunların Rusya’daki ihtilâle kadar sürmesi, ihtilâl sonra-

sında durumun değişmesi Osmanlının iç sorunlarında dış etkenin varlığın 

göstergesidir

19

. Hıristiyan kesime bu dinî hâkim kılma yolunda dıştan des-

tek verme faaliyeti yürütüldüğü bilinmektedir

20

. O dönemde Hıristiyan-

ların emellerini gerçekleştirmede dinî faktör ön planda olmuştur

21

. Örgüt 

yönlendirmesi ile hareket edenlerin kanun ve dinde meşru olmayan yol-

lara başvurdukları tespit edilmiştir

22

. Ermeni konusunu Rusların Asya’da 

genişleme ve sıcak denizlere inme siyasetiyle doğrudan bağlantılı oldu-

17 Müreffah oluşları ile ilgili olarak bkz. Mayevski, Ermenilerin Yaptıkları Katliamlar, Çevi-

ren  Azmi Süslü, Ankara Ünviversitesi Baskısı, Ankara 1986, s.80. Mayevski, Rusların eski 

Van ve Erzurum başkonsolosudur.

18  Mayevski, a.g.e., s.20, 54. 

19  Ed-Desukî, a.g.e., s.294-5.

20  Bkz. Abdulaziz Muhammed eş-Şenavî, Avrupa Fi Matlai Usuri’l-Hadise I, Mektebetü’l-

Encülî, Kahire 1977, s.110–113. 

21 eş-Şenavî, a.g.e., s.114, 119, 217-218, 280, 585. 

22  Örnekler için bkz. eş-Şenavî, a.g.e., s.52 vd. 

---