Nadir eserlerlerin açýk internet kullanýlarak saklanmasý ve iþlenmesi, bu eserlerin coðrafik olarak daðýlmýþ çok sayýda kullanýcý tarafýndan kolayca eriþilebilmesi açýsýndan önemlidir

Türk Yazmaları İçin Web Erişimli Sayısal Arşivlerin Önemi

The Importance of Web Based Digital Archives for Turkish Manuscripts

Selenay Aytaç¹

Öz

Nadir eserlerlerin açık internet kullanılarak saklanması ve işlenmesi, bu eserlerin coğrafi olarak dağılmış çok sayıda kullanıcı tarafından kolayca erişilebilmesi açısından mühimdir. Türk yazmalarının çoğu basılı ortamda kataloglanmış durumdadır fakat bu yazmaların kendileri henüz sayısal ortama aktarılmamıştır. Bu yüzden, Türk yazmalarının farklı kullanıcılar tarafından paylaşılacak bir sayısal ortama aktarılması çok önemlidir. Bu çalışmanın amacı, Türk yazmalarının sayısallaştırılarak İnternet aracılığıyla daha çok kullanıcı tarafından erişilebilirliğinin sağlanmasına ilişkin yapılması gereken çalışmalara değinmektir.

Anahtar kelimeler: sayısallaştırma, sayısal koruma, yazmaların sayısallaştırılması, yazmaların sayısal korunması, Türk yazmaları, web erişimli sayısal arşivler.

Abstract

The storage and processing of digitized documents in open Internet environment are very important since valuable and rare documents could easily be accessed by a large number of geographically distributed users. Most of these manuscripts that are held by government organizations are cataloged in paper, but most of these manuscripts are not in any digitized forms or in any digital libraries.Therefore, it is very important to develop a digital archive of Ottoman manuscripts that could be shared by different users. This study intends to examine prospect for the the digitization of Turkish manuscripts and discuss the ways in which access via Internet can be possible.

Keywords: digitization, digital preservation, digital preservation of manuscripts, Turkish manuscripts, web based digital archives.

1. GİRİŞ

Nadir eserlerlerin açık internet kullanılarak saklanması ve işlenmesi, bu eserlerin coğrafi olarak dağılmış çok sayıda kullanıcı tarafından kolayca erişilebilmesi açısından önemlidir. Günümüzde bu tip nadir eserlerin çoğu güvenli arşivlerde fiziksel olarak saklanmakta ve bu eserlere az sayıda uzman sınırlı bir şekilde erişebilmektedir. Bu durum özellikle Türk yazmaları için geçerlidir. Varolan Türk yazmaları halen çok sayıda kütüphane ve müzeye dağılmış durumdadır. Ayrıca, özel koleksiyonlarda bulunan ve diğer kullanıcılar tarafından pratik olarak erişilemeyen çok sayıda yazmalar da vardır. Kamu kuruluşlarında bulunan Türk yazmalarının çoğu basılı ortamda kataloglanmış durumdadır fakat bu yazmaların kendileri henüz sayısal ortama aktarılmamıştır. Bu yüzden, Türk yazmalarının farklı kullanıcılar tarafından paylaşılacak bir sayısal ortama aktarılması çok önemlidir.

Örneğin, “Süleymaniye Kütüphanesi” gibi, onbinlerce yazma eseri kullanıcıya sunan eşsiz koleksiyonların bulunduğu bir kütüphaneye ulaşabilmek için araştırmacılar kimi zaman günlerce süren yorucu yolculuklar yapmak zorundadır. Bir yazma eserin fiziksel varlığına ulaşabilmek için harcanan zaman, bu eserin sayısal varlığına tek tuşla, İnternet aracılığıyla erişilerek saniyelere indirgenebilir.
Bu çalışmada önce sayısallaştırma hakkında kısa bilgi verilecek, ardından sayısal bilgi kaynaklarının web’den sunumunun sağlayacağı faydalara değinilecektir. Web aracılığıyla erişilinmesi mümkün olan bazı sayısallaştırma projelerinden örnekler verilip, Türkiyedeki Türk yazmalarıyla ilgili mevcut duruma öneriler getirilecektir.

2. SAYISALLAŞTIRMA

Görüntünün sayısallaştırılması için sayısal kameradan veya tarayıcılardan faydalanılır. Sayısallaştırdıktan sonra ikinci safhada görüntünün kaydedilmesi ve saklanması için optimize edilmesi gerekecektir. Çünkü ham görüntü yüksek çözünürlükte, bir başka değişle, yüksek görsel kalitede büyük yer kaplayacaktır. Oysa değişik sayısal formatlarla kayıplı veya kayıpsız olarak görüntünün büyüklüğü değişik oranlarda küçültülebilir. Yine sayısal kaydedilen görüntünün kötü tarafları iyileştirilebilir, görüntüdeki çizikleri giderilip, renk ayarları tekrar düzeltilebilir. Sayısallaştırma işlemi için, sayısal kamera veya tarayıcı, yüksek bellek kapasiteli hızlı bir bilgisayar, iyi bir ekran, yüksek kapasitede sabit bir disk, CD veya DVD yazıcı gerekmektedir. Eğer sayısal verileri İnternet’ten sunulacaksa, CD veya DVD yazıcı yerine, yüksek kapasiteli bir sunucudan, İnternet aracılığıyla sayısal veriye erişim sağlanabilir.

3. WEB’TEN ERİŞİM
Bilgi teknolojilerindeki gelişmeler ve Web’in kullanımı, bilginin coğrafi sınırlardan bağımsız olarak büyük ölçüde herkese eşit olarak sunulmasına olanak vermektedir. Teknolojinin getirdiği bu değişim bütün insanları, ülkeleri, meslekleri ve çeşitli mesleklere mensup uzmanları da çok yakından etkilemektedir. Kıtalar arası uzaklıklardan işbirlikleri yapılmakta, bilimsel çalışmalar hazırlanmakta ve ameliyatlar gerçekleşmektedir. Saatler süren maceralı uçak yolculuklarına katlanılmadan, Web aracılığıyla, eşsiz sanat eserleri tek tuşla izlenebilmektedir. Kahve falına, kahve içmeden de “sanal kahve” bakılıp, sinemaya gitmeden önce, uluslararası yorumları yine web sitelerinden takip edilinebilir. Eş bulmak için, eş dosttan umut kalmamışsa, “economist”’in bile atıf yaptığı birtakım match.com sitelerinden faydalanılabilmektedir.
Sayısal koleksiyonun sunuş aşamasında, hedef kullanıcının erişim olanaklarına uygun, kullanıcı tabanlı bir sunum yöntemi seçilmelidir. Sayısal koleksiyona İnternet üzerinden erişimde, kullanıcıların ana terminale erişim süreleri, erişim hızları ve erişim hakları detaylı olarak planlanmalıdır
İnternet üzerinden servis sağlanmasında, erişilebilirlik (availability/accessibility), güvenilebilirlik (reliability), güvenlik (security) ve farklı kullanıcı gruplarının varlığı gözönünde bulundurulmalıdır. İnternet’den sağlanacak bilgi servisinin erişilebilirliğinden, 7gün 24 saat servisi, yani bilgi servisinin 99.999% oranında varlığı anlaşılır. Bu hesapla, sistem veya birimlerin arıza nedeniyle servis veremeyecekleri süre (downtime), 0.00365 gün yani, 0.08766 saat olarak hesaplanır. Bu da servisin sağlanamayacağı sürenin, hemen hemen olmamasıdır (Using…, 1999).
İnternet’ten sunulan bilgi servislerinin güvenilirliği ve güvenliliği de, açık İnternet kullanıcılarına sağlanması gereken diğer önemli hususlardır. İnternet aracılığıyla sayısal koleksiyonların kullanımında, çeşitli dillere ve eğitim durumlarına sahip olan farklı kullanıcı gruplarının varlığı düşünülerek gerekli düzenlemeler yapılmalıdır.
Sayısallaştırılmış bilgi kaynağının hangi dosya yapısında kaydedildiği, nasıl bir sıkıştırma işlemine tabi tutulduğu, İnternet sunucusunun mevcut bilgiyi sunmasındaki kapasitesi, ağ bağlantıları, ölçekleme yöntemi ve programları, son kullanıcının bilgisayarının sistem gereksinimleri, sayısallaştırılmış bilgi kaynağının kullanıcıya nasıl sunulacağını etkileyen başlıca etmenlerdir. Görüldüğü gibi, sayısallaştırılmış bilgi kaynağının, istenilen verimde son kullanıcıya ulaşabilmesi için hem sunucunun, hem de kullanıcının sistem gereksinimlerinin yeterli olması gerekmektedir.
4. ULUSLARARASI PROJELER
Gelişmiş ülkeler, kültürel mirasın önemli bir bölümünü oluşturan yazmaları korumak, gelecek nesillere miras bırakabilmek ve daha geniş coğrafi bölgelerden erişimlerini sağlamak için birçok sayısallaştırma projesi oluşturmuşlardır. Bu kapsamda Amerika’da olduğu gibi, Avrupa’da da çok sayıda kurum, bilgi merkezlerine kültürel varlıkların korunması amaçlı finansal destekler vermekte, bu konuda çalışan uzmanların eğitilmesi için “sayısallaştırma uzmanı eğitim” programları hazırlanmaktadır. Birçok ülkede kütüphanecilik ve bilgi bilimi eğitimi veren bölümlerde “sayısal koruma” tekniklerini anlatan dersler anlatılmaktadır.
Avrupa Birliğinin, kültürel mirasın korunması çerçevesinde desteklediği projelerden birisi de MASTER (Manuscript Access through Standards for Electronic Records) projesidir. Bu projenin amacı, Avrupadaki bütün yazmaları İnternet aracılığıyla ulaşılabilen bir veri tabanında toplamaktır. MASTER projesini tanıtmak ve bu veri tabanına sahip oldukları yazmaların bibliyografik kayıtlarıyla iştirak edebilecek kütüphaneleri belirlemek için Avrupanın birçok merkezinde toplantılar ve programlar düzenlenmiştir (De Monthfort, 2001). Avrupa Birliği tarafından desteklenen; CANDLE (Controlled Access to Network Digital Libraries in Europe), DECOMATA (Delivery of Copyright Materials in Electronic form), DIEPER (Digitized European Periodicals) ve daha birçok projeyi de burada sayabiliriz (Raitt, 2000).
Atina Üniversitesi, Tarih ve Felsefe Bilimi Bölümü tarafından gerçekleştirilen “Hellinomnimon” adlı proje ise, 1600-1820 yılları arasında yazılmış, felsefi ve bilimsel Yunanca yazmaların sayısallaştırılarak İnternet’ten erişimini amaçlamaktadır. Proje iki safha olarak planlanmıştır. İlk safha, eylül 1995- eylül 1997 yılları arasında eserlerin sayısallaştırılmasıyla tamamlanmıştır. Projenin ikinci kısmını oluşturan benzer bir çalışmanın da 2002 yılında tamamlanması hedeflemektedir. Hellinomnimon sayısal kütüphane projesi, sayısallaştırılmış Yunanca nadir eserleri, İnternet aracılığıyla tüm İntermet kullanıcılarına sunmaktadır (Dialetis and Gavroglu, 2001).

TÜRKİYE’DEKİ DURUM VE ÇÖZÜM ÖNERİSİ
Türkiyedeki kütüphanelerde bulunan toplam yazma sayısının 600.000 civarında olduğu bildirilmiştir (Küçük, 1995). Türkiyenin ve dünyanın en büyük kütüphanelerinden biri olan Süleymaniye kütüphanesinde yaklaşık 120.000 yazma olduğu tahmin edilmektedir.
Türk kütüphanelerindeki yazma eserler konusunda birçok yayın yapılmıştır. 1978’de Kültür Bakanlığı tarafından, Türkiye genelinde bir yazmalar toplu kataloğunu hazırlanması düşünülmüş ve TÜYATOK (Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu) çalışmalarına başlanmıştır (Türkiye yazmaları…, 1987). Türkiye yazma kütüphanelerini tanıtan ve bu kütüphanelerdeki yazmaları ihtiva eden geniş kapsamlı bir rehber de 1995 yılında IRCICA (İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi) tarafından yayınlanmıştır (Türkiye yazma eser…, 1995). IRCICA daha önce de bazı yazma eser kütüphanelerinin kataloglarını hazırlamıştır.
Türkiye’de yazma eser koleksiyonlarına sahip kütüphanelerin, ellerindeki imkanlar çerçevesinde bazı sayısallaştırma çalışmaları yaptıklarına dair duyumlar alınmaktadır. Ancak, bir sayısallaştırma projesinin varlığını yansıtan bir çalışmaya kütüphanecilik literatüründe rastlanmamıştır. Bu değerli nadir eserleri barındıran ülkemizde ivedilikle sayısallaştırma projelerinin yapılması gerekmektedir.
Yazmaların sayısallaştırılması, disiplinler arası bir çalışmayı öngörmektedir. Bu nedenle sayısallaştırma çalışma gruplarında çalışacak uzmanların kütüphanecilik, tarih, filoloji, bilgisayar mühendisliği ve pazarlama gibi farklı branşlardan gelmeleri uzmanlarca tavsiye edilmektedir. Sayısallaştırma projeleri ancak, disiplinler arası bir ekip çalışmasıyla başarılı sonuçlara ulaşalabilir. Ülkemizde ivedilikle yapılması gereken, bu konuda çalışan veya çalışmak isteyen araştırmacıların ve uzmanların bir araya gelmeleri ve bir çalışma grubu oluşturmalarıdır.
Dünyadaki kültürel mirasın korunması amacıyla bazı kuruluşlar sayısallaştırma projelerini desteklemektedir. Ülkemizde de sevindirici bir gelişme, TÜBİTAK’ın kültürel yazılı varlıklarımızın korunması amacıyla projelere, yunanistandan da bir proje ortağı olduğu taktirde, destek vereceğini açıklamasıdır (TÜBİTAK, t.y.). Böylesine değerli kültür hazinelerinin ancak sayısallaştırılarak ebediyete kadar saklanmaları olasıdır. Amaçları, hedefleri ve gereksinimleri tam belirlenmiş bir sayısallaştırma projesi için maddi destek bulunması mümkündür.
Elektronik haberleşme listelerine bir yenisi, sayısallaştırma tartışma listesi, eklenebilir. Bu sayede ulusal veya uluslararası platformlarda haberleşme ve bilgi paylaşımı da kolaylaşacaktır.
Bilgi teknolojileri ve İnternet, fiziksel olarak okulun kapısından girmeden de öğrencilere eğitim verilmesine olanak sağlamaktadır. Web tabanlı sayısal arşivler, Türk yazmalarıyla ilgilenebilecek Türkoloji, tarih gibi bölümlerin öğrencilerine sağlayacağı büyük bir imkan da olabilir.
Sayısal koruma, ya da sayısallaştırma beraberinde sunduğu birçok imkanlarla geleneksel koruma çalışmalarına katma değer sağlayabilir. geleneksel koruma ve saklama çalışmalarıyla, yazmaların fiziksel ısı, ışık, nem, çeşitli organizmalara karşı korunmaları sağlanırken, sayısal teknolojilerle bu denli özenle saklanmış bir yazmanın erişimi de sınırsız olarak yapılabilecektir.
Türk kütüphanelerindeki nadir eserler bütün insanlığın mirasıdır. Kültürel dünya mirasımız olan Türk yazmaları, Türkiye’nin tarihe, nadir eserlere ve bunların diğer uluslarla paylaşımına dair çok önemli bir kozdur.

SONUÇ

Arşivler, kütüphaneler ve müzeler toplumların kültürel mirasını oluşturan bilgi kaynaklarının korunmasında, saklanmasında ve kullandırtılmasında anahtar bir role sahiptirler. Geleneksel koruma ve saklama çalışmalarınaeni sayısal koruma teknolojileriyle, katma değer katılabilinir

Nadir eserlerin sayısallaştırılarak saklanması ve işlenmesi, bu eserlerin coğrafi olarak dağılmış çok sayıda kullanıcı tarafından kolayca erişilebilmesi açısından önemlidir. Varolan Türk yazmaları halen çok sayıda kütüphane ve müzeye dağılmış durumdadır. Kamu kuruluşlarında bulunan Türk yazmalarının çoğu basılı ortamda kataloglanmış durumdadır, fakat bu yazmalar henüz sayısal ortama aktarılmamıştır. Bu yüzden, Türk yazmalarının farklı kullanıcılar tarafından paylaşılacak bir sayısal ortama aktarılması çok önemlidir.

Web aracılığıyla birçok sayısal nadir eser koleksiyonları kullanıcıya sunulmaktadır. Kültürel mirasın önemli bir bölümünü oluşturan, Türk yazmalarının sayısallaştırılarak saklanması ve web aracılığıyla kullanıma sunulması, geleceğe yapılmış çok değerli bir yatırımdır.

KAYNAKÇA

Dialetis, D. and K. Gavroglu. (12 April 2001). “Digital library of Greek philosophical and scientific books (1600-1821) – Hellinomnimon”, [Çevrimiçi] Elektronik adres: http://sat1.space.noa.gr/hellinomnimon/ [27.12.2001]

Mehmet E. Küçük and Richard J. Hartley “Towards a national cooperative cataloguing system for manuscripts in Turkey”, 61st IFLA General Conference - Conference Proceedings - August 20-25, 1995, [Çevrimiçi] Elektronik adres: http://www.ifla.org/IV/ifla61/61-kucm.htm [11.01.2002]
Raitt, David. (2000). “Digital library initiatives across Europe”, Computers in libraries .20(10):26-34.
TÜBİTAK. (t.y.). “TÜBİTAK ile Yunanistan Araştırma ve Teknoloji Genel Sekreterliği (GSRT) arasındaki Bilimsel ve Teknolojik İşbirliği Protokolü”, [Çevrimiçi] Elektronik adres: http://www.tubitak.gov.tr/uidb/yunan.html [11.12.2001]
Türkiye yazma eser kütüphaneleri ve bu kütüphanelerde bulunan yazmalarla ilgili yayınlar bibliyografyası. (1995). Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu. İstanbul: IRCICA.
Türkiye yazmaları toplu kataloğu. (1996). Ankara,: Milli Kütüphane Basımevi.
“Using distributed objects to build the stanford digital library infobus”. (1999). Andreas Paepcke (et.all) Computer (32) 2: 80-87.

1 Işık Üniversitesi ([e-mail]).