Neftni qayta ishlash sanoatining taraqqiyoti

---

3-MA’RUZA: NEFTNING SINFLANIShI 
Reja: 
1.
Neftni qayta ishlash sanoatining taraqqiyoti 
2.
Neft va gazlarning klassifikasiyasi.
3.
Neftni sinflarga bo’linishi. 
4.
Neftni paydo bo’lishi haqidagi nazariyalar. 
 
NEFTNI QAYTA ISHLASH SANOATINING TARAQQIYOTI 
Bizga ma’lumki o’rta asrlarda Kavkaz orti va g’arbiy Ukrainada neftni oddiy 
usulda haydab, undan engil qismini ajratib olingan. 
1821-1823 yillarda Mozdok shahrida aka-uka Dubinlar neftni xaydash uchun 
birinchi kub qurilmasini ishga tushirdilar. AQSh da birinchi neftni qayta ishlash 
zavodi 1860 yidda ishga tushirildi. 1917 yilga kelib Baku rayonida 53 ta neftni qayta 
ishlash qurilmalari, Grozniyda 6 ta, Oltiariqda 1ta ishlar edi. 
Keyinchalik neftni ishlash bo’yicha ko’plab katta — katta zavodlar qurila 
boshladi. Zavodlar asosan neft mahsulotlarini iste’mol qiluvchi rayonlarga yaqin 
joylarda quriladi. Farg’onada 1959 yilda yirik neftni qayta ishlaydigan zavod ishga 
tushirildi. yiliga 8 mln. tonnaga yaqin neft qayta ishlanadi. Oltiariq zavodida neft 
yoqilg’i—yoqilg’i sxemasi bo’yicha, Farg’onada esa yoqilg’i —moy sxemasi 
bo’yicha ishlaydi. Hozirgi vaqtda Buxoro shahrida neftni qayta ishlash zavodi 
qurilib, ishga tushirildi. Bu zavodda gaz kondensatidan turli mahsulotlar olinadi. 
Neftni qayta ishlashga tayyorlash, asosan neft dastlab suvsizlantirilib, shu 
jarayon bilan birga tarkibidan har xil tuzlarni, o’z navbatida uni xar xil mexanik 
aralashmalari ajratilib olinib, oltingugurt mikdori deyarli yuk kilinib , keyin qayta 
ishlashga junatiladi. Bu erda tuzsizlantirilgan neftda mikdoran 3 – 4 mg/l tuz va 
0,1% suvning massa ulushi bulishi mumkin. 
NEFTNING KLASSIFIKASIYASI
Ma’lumki, neft tuzilishi jihatdan juda murakkab tabiiy tuzilishga ega 
bo’lganligi uchun, uni o’rganish turli xil taxlillar asosisida olib boriladi. Dastlab 
neftning genezi xamda neft saqlovchi hududning paydo bulishi va uni izlab topish 
muammolari, sungra esa qayta ishlash uchun kimyoviy tarkibini o’rganish talab 
etiladi. Shu va shunga uxshagan savollarning echimini izlab topishga rasional 
klassifikasiyalash usuli yordam beradi. Buning uchun neftni nazariy va amaliy 
jixatdan izoxlab berish kerak buladi. Lekin shunga karamay bunday 
klassifikasiyalashni yaratish juda murakkab masala bulib, xozirgi vaktgacha anik 
echimini topgani yuk. Chunki u kuyidagi kiyinchiliklarga ega ; Birinchidan neft 
tarkibi, xattoki aynan bir konning ikki nuktasidan qazib chiqarilayotgan bulsada , 
kimyoviy tarkibi jixatdan esa juda xam bir – biridan kup fark kiladi. Ikkinchidan er 

---

ka’rida neftning paydo bulishi va bir turdan ikkinchi bir to’rga utish faktorlari, 
tarkibiy uzgarishlarining ketma – ket tarzda borishini progressiv tarzda o’rganishda 
bilimlarimizning etarli darajada emasligi. Uchinchidan neftning fizika – kimyoviy 
tuzilishini xamda boshka xarakteristikalarini bir vaktning uzida taxlil kilish, minimal 
klassifikasion parametrlarga tayanib maksimal informasiyaga ega bulishlik ancha 
kiyinchilik tugdiradi. Xozirgi vaktgacha neftni klassifikasiyalash uchun juda kup 
urinishlar bulgan, bu urinishlarning maxsuli sifatida faqat kimyoviy, giokimyoviy 
(genetik) va texnologik (sanoat va xomashyo) jarayonlar uchun 3 – 4 guruxga 
bulingan. 
Kimyoviy klassifikasiyalash, neftni kimyoviy tarkibi, xamda uning aloxida 
olingan fraksiyalarining tarkibi tuzilishi jixatdan xar xilda ekanligiga asosladi. 
Birinchi bo’lib, neftni kimyoviy klassifikasiyalash Gefer tomonidan 1907 yilda 
amalga oshirilgan. Lekin 20 asrning 60 yillarida Rossiyada va ko’pgina boshka 
horijiy davlatlarda neftning turli xildagi klassifikasiyasi tavsiya etilgan edi. Bu 
klassifikasiyalarning kamchiligi shundan iborat ediki neft faqat tuzilish jihatdan 
faqat uglevodorod degan nuqtai – nazaridan qaralgan edi. Ammo kimyoviy 
klassifikasiyalashda uglevodorod bo’lmagan tarkibini - komponentalarni ham 
hisobga olinishi kerak edi. Zamonaviy kimyoviy klassifikasiyalashda neftdagi 
oltingugurt miqdori, hamda smolali – asfal ten moddalar miqdorini ham bilish talab 
etiladi. Ba’zi bir klassifikasiyalashlarda muxim tomonlari keltirilgan bulib, unda 
neftning zichligi va oltingugurt mikdori xam inobatga olingan: -Neftning zichligi 
bo’yicha; engil, o’rta, og’ir va o’ta ogir neftlarga ajratilgan. Oltingugurt mikdoriga 
karab esa: kam oltingugurtli, oltingugurtli va yuqori oltingugurtli neftlarga 
ajratilgan. Uglevodorod tarkibning xarakteristikasi sifatida esa ammiaklarning 
sikloalkanlarga nisbati (A/S), va arenlarning sikloalalkanlarga nisbati (Ar/Sik) kabul 
kilingan. Neftning klassifikasiyalashni to’la – to’kis yoritish uchun, uni ikki 
bosqichli klassifikasiyaga bo’lib, o’rganish ba’zi bir adabiyotlarda keltirilgan. 
Birinchi bosqichda faqat neftning fizikaviy-kimyoviy xarakteristkalari o’rganiladi. 
Ikkinchi bosqichda esa faqat uglevodorod tarkib o’rganiladi.
Masalan: birinchi bosqichda neftning zichliklari bo’yicha tahlili kiradi. Unda 
quyidagilar 
1)
0 – juda engil va eng kichik zichlikka ega (
); 
2)
1 – engil past zichlikka ega (
) 
3)
2 – o’rtacha zichlikka ega (
) 
4)
3 – og’ir yuqori zichlikka ega 
5)
4 – juda ogir va o’ta yuqori zichlikka ega 
Xuddi shunday oltingugurtning neftda massa ulushi bo’yicha; smolali - asfal 
tenlarning massa mikdori bo’yicha; ogir uglevodorodlarning (parafinlar) massa 
80
.
0
20
4


84
.
0
80
.
0
20
4



88
.
0
84
.
0
20
4





88
.
0
84
.
0
20
4





92
.
0
20



---

ulushi bo’yicha v. x. k. Ular 720 ta klassga bulinadi. Ikkinchi bosqichda; 
alkanlarning massaviy ulushi 
; sikloalkonlarning 
, xamda arenlari 
massaviy ulushi % larda berilishi tavsiya etilgan. Bu bosqichda 16 – ta sinfga 
bulinadi. Xozirgi vaktgacha neft nomenklaturasi tugrisida savol diskussiyali savol 
bulib kolmokda.