Øß Ã Ð Doğma, canım-varlığım qədər sevdiyim Azərbaycanım
Yüklə 1,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Akademik İsa Həbibbəylinin “Ədəbi şəxsiyyət və zaman” çoxcildliyinin II cildi nəşr olunmuşdur. Kitabda Naxçıvanın
3 XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan tənqidi- realist ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələ- rindən olan Əliqulu Qəmküsar (1880-1919) milli satirik şeirin və publisistikanın istedadlı yaradıcılarından biridir. O, böyük demokrat ədib Cəlil Məmmədquluzadənin başçılıq etdiyi “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbində özünə- məxsus sanballı yeri və xüsusi mövqeyi olan sənətkar kimi qəbul olunur. Cəlil Məmməd- quluzadə mollanəsrəddinçilərin xidmətlərini dəyərləndirərkən onlardan hər birinin ədəbiy- yatdakı yerinin obyektiv qiymətini vermişdir. Mirzə Cəlilin verdiyi qiymətlər yazıçı meyar- larının ifadəsi olsa da, elmi dəyərləndirmələrlə üst-üstə düşür, hətta bir çox hallarda ədəbiy- yatşünaslıq elminə istiqamət verir. Belə ki, Cəlil Məmmədquluzadənin Mirzə Ələkbər Sa- birə verdiyi “ən qiymətli və nadir bir şairimiz” qiyməti, Əli Nəzmini “ikinci Sabirimiz” ad- landırması, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevi “Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin ibtidasından... məcmuənin ən yavuq əməkdaşlarından və məsləhətçi dərəcəsində yoldaşlarından biri” hesab etməsi... Azərbaycan mollanəsrəddin- şünaslıq elminin nəzəri qənaətləri səviyyəsində ümumiləşir. Bu mənada, görkəmli yazıçının Əliqulu Qəmküsar haqqındakı aşağıdakı mü- lahizələri geniş mənada Azərbaycan elmi-ədəbi ictimaiyyətinin fikri kimi səslənir: “Molla Nəs- rəddin”də iştirak edən şairlər cərgəsində Cü- vəllağı yoldaşımız (Əliqulu Qəmküsar – İ.H.) fikir açıqlığı və... mövhumata qarşı şiddətli tənqid və çıxışları ilə hətta Sabiri də qabaqla- mışdı... Nə qədər ki, məcmuəmizin adı söylənilir, onun əziz və qiymətdar qələm yoldaşlarının qabaq sırasında Əliqulu Qəmküsarın – Cüvəllağı bəyin adı həmişə zindəbad (yaşasın – İ.H.) al- qışları ilə zikr olunacaqdır”. Böyük ədibin dəyərləndirməsindəki Sabirlə müqayisə zahirən mübahisəli görünə bilər. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, Cəlil Məm- mədquluzadə Əliqulu Qəmküsarı Mirzə Ələkbər Sabirlə müqayisə edərkən sənətkarlıq səviyyə- sindən, bədii istedadın dərəcəsindən söz açmamışdı. Əlbəttə, nəinki “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbində, ümumən Azərbaycan satirik şeirinin tarixində satira sənətkarlığı baxımından Mirzə Ələkbər Sabirdən uca zirvə yoxdur. Mə- sələnin bu cəhətini Cəlil Məmmədquluzadə də “Sabir mərdi-mərdanə özünü tulladı “Molla Nəsrəddin” meydanına... nərilti və gurultu ilə dalbadal yazmaqda davam etdi”, yaxud “Sabir heç kəsə yox, bəlkə Sicimqulu Sabirə oxşayıbdır” kimi mülahizələri ilə dönə-dönə təsdiq edibdir. Lakin “fikir açıqlığı və mövhumata qarşı şiddətli tənqid və çıxışları” baxımından Əliqulu Qəm- küsar mollanəsrəddinçi satirik şeirdə hər kəsdən qabaqda idi. Nə üçün? Bunun bir çox səbəbləri var idi. Əvvəla, Mirzə Ələkbər Sabir Şamaxının dindar ailələrindən birində dünyaya gəlib, möv- humatçı mühitdə böyüyüb formalaşmışdı. Əli- qulu Qəmküsar isə “əsas sənəti papaqçı olan”, “Culfa gömrükxanasında uzun müddət komis- yonçu vəzifəsində işləyən” Məşədi Ələkbər Nəcəfovun ailəsində tərbiyə almışdı. Culfa gömrükxanası Rusiya tərəfindən idarə olunduğu üçün ailə mühitində və yaxın ətrafda mövhumat nisbətən arxa planda dayanırdı. İkincisi, Əliqulu Qəmküsarın atası Məşədi Ələkbər Nəcəfovun “Səba”, əmisi Məhəmmədhüseyn Nəcəfzadənin “Fani”, ana babası Məşədi Əsədin “Məddah” təxəllüsü ilə ictimai ruhlu şeirlər yazması onun böyük ədəbiyyata hazırlanmasında ciddi rol oynaya bilmişdi. Hətta Əliqulu Nəcəfov gənclik illərində Məhəmmədhüseyn Hacı Nəcəf oğlunun mövhumata qarşı mübarizəyə yönəlmiş açıq və sərt ruhda yazılmış həcvlərini də dinləməli olmuşdu. Belə həcvlərdən parçalar sonralar Əliqulu Qəmküsarın qardaşı Rzaqulu Nəcəfovun Cəlil Məmmədquluzadənin mühitini şərh edən xatirələrində yada salınmışdır. Üçüncüsü, Mirzə Ələkbər Sabirin ədəbi taleyində Şamaxı mək- təbinin müəllimi, görkəmli şair Seyid Əzim Şirvaninin oynadığı mühüm rolu Əliqulu Qəmküsarın da dünyagörüşünün inkişafında Naxçıvandakı “Məktəbi Tərbiyə”nin müdiri, tanınmış pedaqoq Məhəmməd Tağı Sidqi hə- yata keçirmişdi. Bu məqamda onlar məktəb illərində oxşar tale yaşamışlar. Dördüncüsü, XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində canlanmaqda olan Şamaxı mühiti ilə müqa- yisədə Naxçıvanda dünyəvilik və maarifçi mühit daha çox inkişaf etmişdi. Və Əliqulu Qəmküsarın yaxın ətrafı Naxçıvandakı maarifçi mühitə çox bağlı idi. Naxçıvanda genişlən- məkdə olan teatr hərəkatına Nəcəfovlar ailəsi rəğbətlə yanaşırdı. Əliqulu Nəcəfovun dayıları, Moskva Universi- tetinin hüquq fa- kültəsini bitirmiş Fərəculla Şeyxov və Səttarxan hərə- katında iştirak et- miş Nəsrulla Şeyxov Naxçıvan teatrının ya- radıcılarından olmuşlar. Əliqulu Qəmküsar özü də “Molla Nəsrəddin”ə gələnə qədər Cul- fada yerli həvəskarlardan ibarət teatr truppası yaratmış və Mirzə Fətəli Axundovun, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin əsərlərinin tamaşaya qoyulmasını təşkil etmişdi. Beşincisi, Əliqulu Qəmküsar Culfada ya- şadığı illərdə Səttarxan hərəkatında iştirak etmiş, ədəbiyyata milli-azadlıq hərəkatı cəb- həsindən gəlmişdi. Altıncısı, Şamaxı mühitində çox vaxt təklənən Mirzə Ələkbər Sabirdən fərqli olaraq, Naxçıvanda Əliqulu Qəmküsarın tutduğu mövqeyi həmin dövrdə müdafiə edən maarifçi qüvvələr çoxluq təşkil edirdi. XIX əsrin səksəninci illərindən “Molla Nəsrəddin”in nəşrinədək olan mərhələdə Naxçıvanda Avropa və Rusiyada təhsil alıb gəlmiş böyük bir maa- rifçi cəbhə cəmləşmişdi. Həmin maarifçi nəsil köhnəlmiş həyat tərzinə qarşı birgə mübarizə aparır, regionda məktəbi və teatrı inkişaf etdirir, mətbuatla əlaqə yaradırdılar. Əliqulu Qəmküsarın mənsub olduğu ailə də bu böyük maarifçi hərəkata yaxın idi. Gənc Əliqulu Qəmküsar da vaxtilə Cəlil Məmmədquluza- dənin “huşyar” adlandırdığı maarifçi qüvvələrin səsinə səs verənlərdən biri kimi yetişib for- malaşmışdı. Yeddincisi, Əliqulu Qəmküsarın açıq və sərt şeirlərinin bir çoxu onun Naxçı- vandan Tiflisə köçüb, orada “Molla Nəsrəddin” jurnalı redaksiyasında çalışdığı illərə təsadüf edir. Mühitdən bir qədər uzaqda yaşayıb-ya- ratmaq ciddi və açıq yazmaq üçün də müəyyən üstünlüyə malikdir. Nəhayət, Əliqulu Qəm- küsarın Naxçıvanda və Tiflisdə ikən Cəlil Məmmədquluzadə ilə daha yaxın münasibət- lərinin olması, “Molla Nəsrəddin” jurnalında birlikdə çalışması da onun “fikir açıqlığı və mövhumata qarşı şiddətli tənqid və çıxışlarına” qüvvət verirdi. Bu məqamda, yəqin ki, fərdi xarakterin də özünəməxsus rolu az deyildi. Məlum olduğu kimi, müasirləri Əliqulu Qəm- küsarın xarakterindəki açıq ruhu müşahidə etmişdilər. Görkəmli yazıçı Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Qəmküsarı yad edərkən onun “gözəl natiq, şirin zəban, dərin fikirli, geniş məlumat sahibi və insanı təəccübə gətirən hafizəli bir vücud” olduğunu ayrıca qeyd et- mişdir. Heç şübhəsiz, Əliqulu Qəmküsarın satirik əsərlər yazarkən “Cüvəllağıbəy” im- zasını seçməsi də onun xarakterindəki açıq və sərt cizgiləri diqqət mərkəzinə çəkməyə imkan verir. Göründüyü kimi, Əliqulu Qəmküsar Azər- baycan mollanəsrəddinçi satirik ədəbiyyatının tanınmış nümayəndəsidir. Onun yaradıcılığı Mirzə Ələkbər Sabirin satirik şeir məktəbi istiqamətində yaranan ədəbiyyatda xüsusi yer tutur. O, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan rea- list-satirik şeirinin və publisistikasının böyük vətəndaşlıq cəsarətinə malik olan mübariz təmsilçisidir. Əliqulu Qəmküsar dövrün, hakim təbəqələrin təzyiqlərindən heç vaxt çəkinmə- miş, ciddi satirik ədəbi sözü şax deməyi ba- carmışdır. Pristavın simasında hakim təbəqə- lərin, ictimai quruluşun, müstəmləkəçilik si- yasətinin tənqidinə həsr edilmiş satirası ədə- biyyatda sənətkarın vətəndaşlıq cəsarətinə nümunə sayıla bilər: Bir əsr idi çıxmışdı ki, meydanə pristav, Məxluqu gətirmişdi bütün canə pristav. Çıxsaydın əgər gəzməyə kəndlərdə görərdin, Min zülm eləyir rəncbərə, dehqanə pristav. Satirik şairin yaradıcılığında adlı-ünvanlı satirik şeirlərin çox olması onun böyük və- təndaşlıq cəsarətinin konkret ifadəsidir. Ədə- biyyatşünaslıq elmində müşahidə olunduğu kimi, “onun şeirləri çox zaman adi, gündəlik həyati hadisə və vaqiələrin təsvirindən ibarət olmuşdur”. Məsələnin bu cəhəti Əliqulu Qəm- küsarı müasirlərindən fərqləndirir. O, satirik şeirləri və publisistikası ilə cəmiyyətin gündəlik həyatıyla üz-üzə idi. Vətəndaş satirikin Molla Mahmud Çakərə, Xalid Xürrəm Səbibəyza- dəyə, “şipyon axundlara”, “müxəmməsçilərə”... kimi ünvanlı şeirlərində müraciət olunan hadisə və faktlar açıq və ümumiləşmiş şəkildə ifadə olunur. Cəmiyyət həyatının ən müxtəlif dairələrinə nüfuz edib, gerilik və fanatizmi şiddətlə tənqid atəşinə tutan Əliqulu Qəmküsar, sözün böyük mənasında, mollanəsrəddinçi, satirik ədəbiyyatın “cüvəllağısı” idi:
lədən “Qələm qardaşım Kefsizə” adlı şeirindən göründüyü kimi, Əliqulu Qəmküsarın sənətinin məramında, son nəticədə, milli mənafe, icti- mai-mədəni tərəqqi ali məqsədə çevrilir. O, cəhalət dəmirini döyüb sındırmaq yollarında millətinə bələdçilik etmək vəzifəsini ləyaqətlə həyata keçirmişdir: Sənlə mən nə edə billik bu qədər məxluqə, Ya sözü ciddi yazaq, ya çevirək şuxluqə, Hey çalış, hey çabala, baxma vara, yoxluqə, Yazasan, yazmayasan, bir kəsə təsir etməz, Çox soyuqdur bu dəmir, döymə ki, təğyir eləməz. XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan satirik şei- rində yaranmış taziyanə janrında yazdığı yığ- cam və kəsərli satiraları ilə Əliqulu Qəmküsar ictimai mühitə qüvvətli şəkildə təsir göstərə bilmişdir. Şairin “dəyənəklər” adlandırdığı taziyanələri geriliyin və cəhalətin başı üstündə dəyənək zərbəsinə çevrilmişdir. Qəmküsarın satirik dəyənəkləri mollanəsrəddinçi ədəbiy- yatın batman qılıncı, qamçısı funksiyasını həyata keçirmiş, tərəqqiyə yol açmışdır:
Azərbaycan satirik şeirində Əliqulu Qəm- küsarın “dəyənəkləri” böyük Mirzə Ələkbər Sabirin ədəbiyyata gətirdiyi taziyanə janrının bədii təcrübədə daha da genişlənməsinə, küt- ləviləşməsinə şərait yaratmışdır. Əliqulu Qəmküsar ruhani despotizmi əley- hinə yazılmış satiraları ilə xalqın gözünü açmaq, milləti mənəvi əsarətdən xilas etmək məqsədində olmuşdur. “Dolaşma”, “Axund”, “Sinəzən”, “Hacılar”, “Mollanın” kimi təsirli satirik şeirlərində, “Babı”, “Qara bayram”, “Məşədi”, “Mir Bağırlar”, “Şəriətdə şərm yox- dur” və sair məqalələrində həqiqi dindən uzaq olub, məmləkətin və xalqın inkişafında buxova çevrilən mövhumatçıların niyyətləri açıqlan- mışdır. Onun yalançı dinçiliyin tənqidi möv- zusunda yazılmış satiralarında məşhur “Ölülər” əsərinin ruhu görünür. O, biçarə milləti əsarət altına salan axundların obrazını xalqa çatdırmağı vətəndaşlıq borcu saymışdır:
Mollanəsrəddinçi ədəbiyyatın meydana çı- xardığı satirik publisistika Cəlil Məmməd - quluzadənin ədəbi kəşfidir. Cəlil Məmməd - quluzadəyə qədərki Azərbaycan mətbuatında satira ünsür səviyyəsində mövcud idi. “Molla Nəsrəddin” jurnalında isə satira əsas ədəbi is- tiqaməti müəyyən edirdi. “Molla Nəsrəddin” Azərbaycan satirik mətbuatının ilk və ən yüksək nümunəsi idi. “Molla Nəsrəddin” ədəbi mək- təbində satirik şeirləri və ya hekayələri ilə tanınan ədiblərin böyük əksəriyyəti həm də publisistika ilə məşğul olurdu. Bununla belə, satirik publisistika sahəsində Cəlil Məmməd- quluzadədən sonra ardıcıl fəaliyyət göstərənlər daha çox Ömər Faiq Nemanzadə, Əli Nəzmi və Əliqulu Qəmküsar olmuşdur. Cəlil Məm- mədquluzadə Azərbaycan satirik publisistikasını yaratmış və bu sahədə ən uca zirvəni fəth et- mişdir. Ömər Faiq Nemanzadənin publisistikası daha çox analitik xarakter daşıyıb, təhlil və izahları ilə diqqəti cəlb edir. Buna görə də Ömər Faiqin əksər publisistik əsərlərində satira ikinci planda dayanır. Əli Nəzminin publisistika nümunələri yığcam satirik miniatürlər təsiri bağışlayır. Bütün bunlar mollanəsrəddinçi pub- lisistikanın rəngarəngliyini, üslub müxtəlifliyini nümayiş etdirir. Əliqulu Qəmküsarın satirik publisistikası isə Cəlil Məmmədquluzadə notları üstündə köklənmiş kəsərli mətbu əsərlərdir. Bəzən naşirlərin Cəlil Məmmədquluzadə ilə Əliqulu Qəmküsarın publisist əsərlərini qarışıq salmaları həm də hər iki sənətkarın publisistikası arasındakı mövzu ilə üslub yaxınlığından irəli gəlir. Əliqulu Qəmküsarın publisist məqalələri ədəbiyyatda Cəlil Məmmədquluzadənin satirik publisistika ənənələrinin daha da möhkəmlən- dirilməsinə xidmət etmişdir. Qəmküsarın mahir qələmindən çıxmış “İrəvana səyahətim”, “Sta- tistika”, “Şeytan fəhləsi”, “Tiryək”, “Metrik şəhadətnaməsi”, “Qarğalar” və sair kimi pub- lisistik məqalələri mollanəsrəddinçi satirik publisistikanı daha da zənginləşdirən əsərlərdir. İctimai kəsər, vətəndaşlıq mövqeyi, cəsarətli münasibət, yığcamlıq və konkretlik Əliqulu Qəmküsar publisistikasının səciyyəvi xüsu- siyyətlərini təşkil edir. Ədibin “Şeytan fəhləsi” felyetonunda mollanəsrəddinçi publisistikanın ən yaxşı xüsusiyyətləri, mübariz ruhu, ümu- miləşdirmə gücü bütün aydınlığı ilə görünür. “Şeytan fəhləsi” felyetonu qələm fəhləsi Əliqulu Qəmküsarın ciddi həyati müşahidələrinin və satirik publisistika sahəsindəki məharətinin qabarıq ifadəsidir: “Qafqaz şəhərlərinin, kənd- lərinin hansı birisinə güzarın düşsə və müsəlman hissəsinə keçsən, diqqətlə bax, gör harada bir təmiz, qəşəng, səliqəli, hissiz, tüstüsüz otaq varsa ki, oradan pitinin ətri bir ağaca kimi vurur və gəlib-gedəni az qalır bihuş etsin, bil ki, ora qəhvə dükanıdır. Və o camaat ki, gördün dövhadövr, bəzisi dizi üstə və bəzisi çöməlib və bəzisi bardaş qurub əyləşib hey qəlyan, çu- bux, papirus çəkir pülüyür göyə və gah-gah iqtisadi, ictimai, siyasi söhbətlər edir, bil ki, onlar oranın çilenləridir. Və hər vaxtda ki, gördün iki nəfər rubəru əyləşib qonçinka oy- nuyurlar və ətrafdan bir yığın adam çiyin- çiyinə durub boydahaboyda eliyir və bu onu basıb soxulur qabağa, o bunu itələyir və hamısı gözlərini zilliyiblər karta tamaşa eləyirlər, bil ki, onlar da şeytan fəhləsidirlər ki, ayaq üstə durmaqdan gözlərinə qara su enibdir”. “Molla Nəsrəddin” jurnalında Cəlil Məm- mədquluzadənin felyetonları ilə mövzu və ideyaca Mirzə Ələkbər Sabirin onu tamam- layan satirik şeirlərinin bir yerdə, eyni başlıq altında verilməsi ənənəsi mövcuddur. Bu, tən- qidi-realist ədəbiyyatın bütövlüyünü, tamlığını, mollanəsrəddinçi ədiblərin əqidə və sənət bir- liyini nümayiş etdirən əhəmiyyətli ədəbi ha- disədir. Eyni zamanda həmin düşünülmüş forma “Molla Nəsrəddin” jurnalının daha oxu- naqlı, cəlbedici olmasına, digər satirik jurnal- lardan fərqlənməsinə də kömək etmişdir. Əliqulu Qəmküsar mollanəsrəddinçi ədə- biyyatda publisistika ilə satirik şeirin növbə- ləşməsi ənənəsinə yenilikçi münasibət bəslə- yərək “Molla Nəsrəddin” jurnalında iki müəl- lifin əvəzinə özünün yazdığı felyetonla satirik şeiri bir yerdə təqdim etmişdir. Bu, “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbində Əliqulu Qəm- küsara məxsus novatorluqdur. Eyni yazıda felyetonla satirik şeirin bir-birini tamamlaması ilə yanaşı, həm də hər ikisinin yüksək bədii səviyyədə alınmasına nail olmaq Əliqulu Qəmküsarın istedadının gücünü, yaradıcılıq imkanlarının genişliyini nəzərə çarpdırır. “Niyə qəzetə və məcmuə satılmır?”, “Şeytan fəhləsi”, “Məhkəmeyi-ürfiyyə” felyetonlarının davamı kimi təqdim edilən satirik şeir nümu- nələri bütöv bir əsərin üzvi tərkib hissələri təəssüratı yarada bilir. Qəzet-jurnal alıb oxu- mağa meyilli olmayan, buna “şeytan işi” kimi baxan həmvətənlərinin gözünü açmağa çalışan Əliqulu Qəmküsar “Niyə qəzetə və məcmuə satılmır?” felyetonunun publisistika hissəsində belə hallara dair ölkənin müxtəlif guşələrindən alınmış xəbərlər verir, bunun ardınca isə içə- risində “Molla Nəsrəddin” deyilən jurnalı alma, az pis əməl eylə. Huşun-başın olsun, özünü duzəxə salma, bir tövbə gəl eylə” kimi misralar da olan satirik şeirini oxuculara çat- dırmışdır. Hətta şeirin sonluğunda formanı dəyişmiş, aşağıdakı yığcam və təsirli misralarla yazını bitirmişdir:
Göründüyü kimi, Əliqulu Qəmküsar pub- lisistikada da, satirik şeir sahəsində də iste- dadlıdır. O, bütövlükdə “Molla Nəsrəddin” dövrü Azərbaycan satirik ədəbiyyatının gör- kəmli nümayəndəsidir. Əliqulu Qəmküsar ic- timai satiranı həyata daha da yaxınlaşdıraraq cəmiyyətdə gedən proseslərlə əlaqələndir- mişdir. Əliqulu Qəmküsar təkcə vətəndaşlıq cəsarəti nümayiş etdirən satirik şeirləri və məqalələri ilə deyil, özü də ictimai fəaliyyəti ilə daim mübarizə meydanında olmuşdur. Akademik İsa Həbibbəylinin “Ədəbi şəxsiyyət və zaman” çoxcildliyinin II cildi nəşr olunmuşdur. Kitabda Naxçıvanın görkəmli ədəbi simaları haqqında məqalələr də yer almışdır. Bugünkü nömrədən etibarən həmin məqalələri “Şərq qapısı”nın oxucularına təqdim edirik. Ardı 4-cü səhifədə Əliqulu Qəmküsarın ədəbi taleyi: sənətdə və həyatda Yüklə 1,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|