Øß Ã Ð Doğma, canım-varlığım qədər sevdiyim Azərbaycanım
Yüklə 1,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qeydiyyat №: 575 Əlyazmalara cavab verilmir və onlar geri qaytarılmır ØßÐà qapısı
- Şöbələr: 545-81-44, 545-51-18 Müxbirlər: 545-75-21, Faks: 544-52-52 E-mail: serqqapisi@nakhchivan.az Nömrəyə məsul
- Tiraj: 1000. Sifariş № 431 Baş redaktor: MEHRİBAN SULTANOVA 4
“Molla Nəsrəddin” jurnalının ikinci redaktoru kimi o, böyük demokrat Cəlil Məmmədqulu- zadənin milli istiqlal mücadiləsi hərəkatında “qabaq cərgədə” təmsil olunmuşdur. Ədəbiy- yatşünaslıq elmində “döyüşkən mollanəsrəd- dinçi” adlandırılması Əliqulu Qəmküsarın özünün və sənətinin xarakterini dolğun şəkildə ifadə edir. Bununla belə, Əliqulu Qəmküsarın fəa- liyyəti çoxcəhətli olub, mədəniyyət sahəsini də əhatə edir. Görkəmli yazıçı Cəlil Məm- mədquluzadənin “Ölülər” əsərindəki Şeyx Nəsrullah obrazını 1916-cı ildə Bakı səhnə- sində böyük məharətlə yaratmaqla Əliqulu Qəmküsar Azərbaycan teatr tarixinə öz im- zasını atmışdır. Teatr sahəsində geniş fəaliyyət göstərməsə də, yalnız Şeyx Nəsrullah obrazı onun mədəniyyət tariximizdə layiqli yer qa- zanması üçün kifayətdir. Dövrün “ən böyük teatr hadisəsi” hesab edilən “Ölülər” tama- şasında professional səhnə xadimi Mirzağa Əliyevin İskəndər obrazında göstərdiyi mə- harəti Şeyx Nəsrullah obrazını xüsusi istedadla canlandırmaqla həvəskar aktyor Əliqulu Qəm- küsar nümayiş etdirə bilmişdi. “Molla Nəs- rəddin”ə qədərki dövrdə Culfada həvəskar- lardan ibarət teatr tamaşaları təşkil etməsi də Əliqulu Qəmküsarın mədəniyyət sahə- sindəki yaddaqalan xidmətidir. Culfa dövrü teatr fəaliyyəti sanki gələcəkdə Cəlil Məm- mədquluzadənin “Ölülər” əsərindəki Şeyx Nəsrullah obrazını səhnədə canlandırmaq üçün məşq idi. Böyük mollanəsrəddinçi şair Əliqulu Qəmküsar 14 mart 1919-cu ildə Tiflisdə qətlə yetirilmişdir. Şairin öldürülməsi ilə əlaqədar müxtəlif versiyalar mövcuddur. Dövri mətbuatda daha çox yayılmış versiya Qəmküsarın Gürcüstan menşevikləri tərə- findən güllələnməsi ilə bağlıdır. Fikrimizcə, bu məsələdə sovet dövrü ədəbiyyatşünaslıq elminin ideoloji meylinin təsiri də vardır. Bolşevik hakimiyyəti illərində aparılmış təd- qiqatlarda menşevik sui-qəsdin qabardılması təbii qəbul edilə bilən əhvalatdır. Əslində isə 1919-cu ildə bütövlüklə Zaqafqaziyada, o cümlədən Gürcüstanda menşeviklərin möv- qeyi çox da güclü deyildi. Həm də Əliqulu Qəmküsarın menşeviklərlə elə bir münaqişəsi də yox idi. Hətta bəzi ehtimallara görə Əliqulu Qəmküsar eser-menşevik blokuna müəyyən rəğbət bəsləmişdir. Bu halda şairin menşeviklər tərəfindən məqsədli şəkildə öldürülməsi versiyası çox da əsaslı görünmür. Bu, bəlkə də sovet dövrü tədqiqatlarında Əliqulu Qəmküsarın menşevik meyilli ol- masını pərdələmək, onun adını və əsərlərini elmi-ədəbi dövriyyədə saxlamaq kimi o za- man üçün müsbət bir münasibətin, müdrik bir düşüncənin ifadəsidir. Əliqulu Qəmküsarın qəfil öldürülməsində onun Qafqazda ingilislərin ağalığına qarşı yazılmış “İngiltərə” şeirinin əsas faktora çevrilməsi məsələsinə də yenidən baxmaq lazım gəlir. Doğrudur, “İngiltərə” satirası çox təsirli bir bədii nümunə olmaqla XX əsrin əvvəllərindəki ingilis müstəmləkəçi- liyinə vurulmuş ağır zərbə gücünə malik əsərdir. Ancaq “İngiltərə” şeiri 1919-cu ilin əvvəllərində yazılmış və həmin vaxt dövri mətbuatda çap olunmamışdır. Belə olan su- rətdə ingilis nümayəndəliyinin Azərbaycan dilində yazılan və mətbuata çıxmayan şeirdən qısa vaxtda xəbər tutması, onun müəllifinə qarşı tədbir düşünüb həyata keçirməsi çətin olardı. Xüsusən ingilislərin Gürcüstan men - şeviklərinin əli ilə Əliqulu Qəmküsarı qətlə yetirmələri çox da inandırıcı səslənmir. “İngiltərə” satirasında Gürcüstanı da ingilis ağalığından müdafiə etmək meyli də vardır:
Tarixdən məlum olduğu kimi, XX əsrin əvvəllərində Qafqazda nüfuz və miras üstündə mübarizə aparanlar menşeviklərdən çox bol - şeviklər idilər. Əliqulu Qəmküsar 1917-ci ildə yazdığı məşhur “Qarğalar” adlı felyeto- nunda ölkədəki “hərki-hərkilik aləmi”ndə kadetlər, müsavatçılar, federalistlər və men - şeviklərlə yanaşı, bolşevikləri də günahkar saymışdı. Sadəcə olaraq Əliqulu Qəmküsarın seçilmiş əsərləri 1959-cu ildə Bakıda kitab halında nəşr edilərkən “Qarğalar” felyetonunun mətnindən “gah da bolşevik” ifadəsi çıxarıl- mışdır. Bütün bunlara görə Qəmküsarın öldürülməsində menşeviklərdən çox bol - şevikləri təqsirli saymaq mümkün ola bilər. Ancaq baş vermiş sui-qəsdin konkret olaraq bolşeviklər tərəfindən təşkil edilməsinə dair də əsaslı faktlar yoxdur. Digər ehtimallar kimi, qətl hadisəsində bolşevik faktoru da bu gün üçün nə qədər cəlbedici görünsə də, özünün tam təsdiqini tapa bilmir. Bundan başqa, fikrimizcə, Əliqulu Qəm- küsarın Azərbaycan müsavatçıları tərəfindən öldürülməsi faktı da məsələyə tarixi deyil, ideoloji yanaşmanın ifadəsidir. Doğrudur, şairin 31 yanvar 1919-cu ildə “Gələcək” qə- zetində çıxmış “Əlaman” satirasındakı kəskin tənqidi notlar müsavat hökumətini qıcıqlan- dırmışdı. Ancaq məlum olduğu kimi, Azər- baycan Xalq Cümhuriyyətinin demokratik ruhlu ziyalı rəhbərləri fərqli düşüncələrə dö- zümlü münasibət bəsləmişlər. Bundan başqa, Əliqulu Qəmküsarın qardaşı, tanınmış publisist və ictimai xadim Rzaqulu Nəcəfovun Azər- baycan Xalq Cümhuriyyətinin Tiflis şəhərin- dəki konsulluğunda işlər müdiri vəzifəsində işləməsi də qətl hadisəsindəki müsavat fak- torunun əsassız olduğunu göstərir. Qeyd etməliyik ki, yuxarıda qeyd edilən təfərrüatlardan hər biri Əliqulu Qəmküsarın həyatına sui-qəsd edilməsi üçün səbəb ola bilərdi. Lakin bunları təsdiq edə biləcək dəqiq sənədlər və faktlar hələ ki, aşkar edilməyib. Ona görə də mövcud ehtimallara bir daha nəzər salmaqla əldə etdiyimiz məlumatlar əsasında yeni bir versiya irəli sürməyi lazım bilirik.
Bizə görə, Əliqulu Qəmküsarın öldürülməsi məqsədli şəkildə təşkil edilmiş hadisə olmayıb, regiondakı hərc-mərcliyin, qatışıqlığın, “hər- ki-hərkilik aləminin” nəticəsi idi. Vətəndaş şair özü də baş verən qarışıqlıqdan narahatlığını bir çox satirik şeirlərində və publisist məqa- lələrində dəfələrlə ifadə etmişdir. Məsələn, 1917-ci ildə “Molla Nəsrəddin” jurnalında çap edilmiş aşağıdakı misraları onun dünyanın sanki yanğına qərq olunduğundan əndişə çək- diyini göstərməkdədir.
Publisist məqalələrində də Əliqulu Qəm- küsar “hərki-hərkilik aləminin”, “danalı çalıb torbalı oynayacaq” dövrün acınacaqlı mənzərəsini canlandırmış və bu “qaragüruh” zamanına tənqidi münasibət bəslədiyini açıq nəzərə çarpdırmışdır. Bu qəbildən olan satirik şeir və məqalələrin ardıcıl yazıldığı illərdə Əliqulu Qəmküsarın müasiri olmuş digər sənətkarlar da acınacaqlı həyatın məngənə- sində əzab çəkmiş, hərəsi bir səbəbdən hə- yatla vidalaşmalı olmuşdular. Firidun bəy Köçərlinin, Məhəmməd Hadinin, Abbas Səhhətin, Hüseyn Ərəblinskinin həyatının faciəli sonluğu ən müxtəlif şəkildə “hərki- hərkilik aləminin” məntiqi nəticəsi, kədərli yekunu idi. Əliqulu Qəmküsarın öldürülməsi hadisəsi də ölkədə baş alıb gedən özbaşınalığın, qarışıq zamanın əhvalatı idi. Ədəbi ictimaiyyət bu faciəli hadisəni Azərbaycan ədəbiyyatına, mollanəsrəddinçi hərəkata vurulan ağır zərbə kimi qarşılamışdı. Görkəmli yazıçı Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Əliqulu Nəcəfzadəyə atılan güllə “Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin ürəyinə dəydi” kimi sərrast deyilmiş sözləri qətl hadisəsinə geniş mənada Azərbaycan zi- yalılarının münasibətini ifadə edirdi. Bütün bunlarla bərabər, professor Əziz Şərifin “Borba” qəzetində “müsəlman de- mokratiyasının əsl fədaisi” sayılan şairin qətli ilə əlaqədar çap etdirdiyi “Qəmküsar” adlı nekroloq xarakterli yazıda şairin öldü- rülməsi hadisəsinin mahiyyətini aydınlaş- dırmağa imkan verən işarələr vardır. Həmin vaxt Tiflis şəhərində yaşayan 24 yaşlı Əziz Şərifin nekroloqundan başa düşmək olur ki, “Əliqulu Qəmküsar gecə saat on birdə evə qayıdıb giriş qapısını döyərkən qonşu- ların şübhəsinə tuş gəlir” və qorxudan va- himə keçirən qonşu qadınların hay-küyünə gələn qaradovoyun dalana açdığı atəşdən qətlə yetirilir. Əziz Şərif bu faktı o vaxt mətbuatda Əliqulu Qəmküsarın qatı cina- yətkar kimi öldürülməsinə dair gedən mə- lumatlara etiraz əlaməti olaraq nəzərə çarp- dırmalı olmuşdu. Fikrimizcə, Əliqulu Qəm- küsarın öldürülməsi haqqındakı bu məlumat faciəli hadisənin canlı şahidinin təsdiq etdiyi fakt kimi daha inandırıcıdır. Məqalədəki “həyatımızın pərakəndəliyi... bir xalq dos- tunu alıb apardı” fikri də qətlin düşünülmüş, əvvəlcədən planlaşdırılmış hadisə olmadığını göstərir. Ümumiyyətlə, professor Əziz Şərifin “Qəmküsar” məqaləsi böyük mollanəsrəd- dinçi şairin həyatı və yaradıcılığını öyrənmək üçün əhəmiyyətli mənbədir. Bu yığcam mə- qalədə Əliqulu Qəmküsar satirasının ma- hiyyətinə obyektiv elmi qiymət verilmişdir. Əziz Şərifin hələ gənclik illərində yazdığı nekroloqdakı aşağıdakı fikirlər Əliqulu Qəm- küsarın Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindəki rolunu, yerini doğru-düzgün ifadə edir: “Mərhum son 10-15 il ərzində müsəlman poeziyasında yarın gözəlliyini, bülbülün cəh-cəhini və çiçəklərin ətrini tərənnüm et- məkdən xalqın dərd-sərini, cəhalət və şərin, meydanda inildəyən demokratiyanın ələmini təsvir etməyə keçidin əsasını qoyan yeni yönlü şairlər sırasında ilk yerlərdən birini tuturdu”. Bütün XX əsr boyu Azərbaycan ədəbiy- yatşünaslığının mollanəsrəddinçi şair Əliqulu Qəmküsarın yaradıcılığı haqqındakı yekun elmi qənaətləri də əsasən bu müddəalardan ibarət olmuşdur. Bundan başqa, Əziz Şərifin məqaləsindəki avtobioqrafik cizgilərə dair bəzi qeydlər şairin həyatının son illərindəki ağır vəziyyətini aydın təsəvvür etməyə imkan yaradır. Məqalədən öyrənirik ki, Qəmküsar “maddi cəhətdən son dərəcə təmin olunmamış, tez-tez cırıq palto və yırtıq başmaqda ac-ya- lavac gəzib dolaşan, ürəyində intəhasız qəm- qüssə, baxışlarında insana sönməz sevgi da- şıyan istedadlı şair idi”. Bütövlükdə Əliqulu Qəmküsarın tərcüme- yi-halını, taleyini və sənətini öyrənmək baxı- mından əhəmiyyətli olduğunu nəzərə alaraq, professor Əziz Şərifin məqaləsini oxuculara təqdim etməyi faydalı hesab edirik: “Bazar günü martın 16-da Tiflis şəhərinin müsəlmanları faciəli şəkildə həlak olmuş, hələ gənc olan bir şairi – Əliqulu Nəcəfovu dərin kədər hissi ilə torpağa tapşırdılar (O, Müsəlman Sosial-Demokrat “Hümmət” təş- kilatının orqanı olan “Gələcək” qəzetinin əməkdaşı idi). Mərhum son 10-15 il ərzində müsəlman poeziyasında yarın gözəlliyini, bülbülün cəh-cəhini və çiçəklərin ətrini tərənnüm et- məkdən xalqın dərd-sərini, cəhalət və şərin meydanında inildəyən demokratiyanın ələ- mini təsvir etməyə keçidin əsasını qoyan yeni yönlü şairlər sırasında ilk yerlərdən birini tuturdu. İlk dəfə mərhum şair Sabirin getdiyi yol 1911-ci ildə o, vəfat etdiyindən sonra dalana dirənə bilərdi. Lakin bu yolda artıq müsəlman demokratiyasının əsl fədaisi möhkəm dayan- mışdı. O, özünün ahəngdar, xalq dilində ya- zılmış şeirlərində cəmiyyətimizin bütün xəs- təliklərini əks etdirir, xalqın canını bürüyən bütün yaraları açıb göstərirdi. Müsəlman həyatının elə bir sahəsi yoxdur ki, bu ilhamlı şairin diqqətindən kənarda qalmış olsun. Çoxüzlü almazda olduğu kimi, Qəmküsar poeziyasında da müsəlman ruha- nilərinin ədəbsizliyi də, bəy və mülkədarların tüfeyliliyi və zülmü də, demokratiyanın zül- mətdə qalması, gücsüzlüyü də, qadınların hü- quqsuzluğu da və ümumiyyətlə, türkləri Avropa mədəniyyətindən uzaqda saxlayan hər şey öz əksini tapır. Mərhum şair göz yaşları içərisində gül- dürən və hətta gülüşün özü idi. Bəzən cə- miyyəti və onun adət-ənənələrini amansız tənqid atəşinə tutur, başqa şair və jurnalistlərin toxunmağa belə cəsarət etmədiyi qüsurları açıb göstərirdi. Qəmküsar məşhur “Molla Nəsrəddin” jur- nalının nəşrində kifayət qədər fəal iştirak edirdi. Bu, o jurnal idi ki, xalqımızın oyanışında ilk qaranquş olmuşdu və Rusiya və İranın sa- vadlı müsəlmanları həmin gənc şairin çox gözəl, ahəngdar şeirlərini onun hər bir nöm- rəsindən məmnuniyyətlə oxuyardılar. Son zamanlar mərhum şair “Gələcək” qə- zetinin nəşrində yaxından iştirak edir, orada felyeton və şeirlərini çap etdirirdi. Amansız tale ona öz gücünü bir daha gös- tərmək imkanı vermədi və onu müsəlman demokratiyasının əlindən vaxtsız alıb apardı. Mərhum şair ən dəhşətli, ən faciəli bir şə- raitdə dünyasını dəyişdi. Gecə saat 11-də evə qayıdıb giriş qapısını döyərkən qonşuların şübhəsinə tuş gəlir və... onu qətlə yetirirlər. İki gündən sonra – dəfn günü yerli qəzetlərdə kiçik qeyd peyda olur: “Martın 15-nə keçən gecə Moskovskaya kü- çəsində milisionerlər tərəfindən bir qatı cina- yətkar öldürülmüşdür. Ölənin familiyası məlum deyil”. Taleyin acı istehzasına bir bax! Ən yaxşı şairin həlakına dair məlumat xronikada “Ci- nayətkarın qətli” başlığında verilir. Həyatımızın pərakəndəliyi... müsəlman poeziyasının və ədəbiyyatının əlindən gözəl bir nəğməkarı, boğulan demokratiyaya ürəkdən yanan bir xalq dostunu alıb apardı. Şairin olumu da, ölümü də faciədən uzaq ola bilmədi. O, maddi cəhətdən son dərəcə təmin olunmamış, tez-tez cırıq palto və yırtıq başmaqda ac-yalavac gəzib dolaşan, ürəyində intəhasız qəm-qüssə, baxışlarında insana sön- məz sevgi daşıyan istedadlı şair idi. Və namərd bir insanın qaba gülləsi poeziyaya bu qədər dəyərli incilər bəxş etmiş qələmini onun əlindən aldı. ...Hökumət başsız qalmış müsəlmanların hiddətli səsini eşitməli, qətlin törədilmə halını təfsilatıyla aydınlaşdırmaq, cinayətkarı ədalətlə cəzalandırmaq üçün ən təsirli tədbirləri görməlidir. Lakin şair həlak olub! Artıq heç bir qüvvə onu geri qaytara bilməz! Rahat yat, əziz şair! Qəbrin nurla dolsun, əvəzsiz yoldaş”. Əliqulu Qəmküsarın həyatı və yaradıcılığı haqqında əhəmiyyətli elmi əsərlər yazılmışdır. Tanınmış ədəbiyyatşünas Lətif Hüseynzadə 1950-ci ildə bu mövzuda namizədlik disser- tasiyası müdafiə etmişdir. Həm də görkəmli elm xadimi olan Mir Cəlal Paşayevin “Azər- baycanda ədəbi məktəblər” adlı doktorluq dissertasiyasında, AMEA-nın müxbir üzvü Əziz Mirəhmədovun “Azərbaycan Mollanəs- rəddini” monoqrafiyasındakı Əliqulu Qəm- küsardan bəhs edən bölmələrdə satirik şairin taleyi və sənətinin əsas istiqamətləri elmi cə- hətdən təhlil edilib qiymətləndirilmişdir. Bunlar Qəmküsarşünaslığa dair əhəmiyyətli mənbələrdir. Filologiya elmləri doktoru, professor İslam Ağayevin “Əliqulu Qəmküsar” monoqrafiyası mollanəsrəddinçi şairdən bəhs edən yeganə ayrıca kitabdır. Bununla belə, həmin kitabın nəşr edildiyi vaxtdan keçən 35 ilə yaxın müd- dətdə elmi-ideoloji mühitdə ciddi dəyişiklik- lərin baş verdiyini nəzərə alaraq Əliqulu Qəmküsarın həyatı və yaradıcılığının tədqiqinə yenidən qayıtmağı zəruri elmi vəzifələrdən biri hesab edirik. Eyni zamanda Əliqulu Qəmküsarın ədəbi irsinin toplanılması və nəşri sahəsində də yeni addımların atılmasına ehtiyac vardır. İndiyədək şairin “Seçilmiş əsərləri” iki dəfə kiril və latın əlifbaları ilə nəşr olunsa da, onun külliyyatını tam əhatə etmir. İslam Ağayevin çap etdirdiyi “Əliqulu Qəmküsarın çap olunmuş əsərlərinin biblioqrafiyası”nda qeyd edilən bədii-publisist yazıların böyük əksəriyyəti mövcud nəşrlərə daxil edilmə- mişdir. Heç şübhəsiz, şairin bu biblioqrafiyaya düşməyən, axtarışdan kənarda qalan əsərləri də olmamış deyildir. Ədibin məktubları da indiyə qədərki nəşrlərə salınmamışdır. Bütün bunların hamısının toplanılıb yeni bir mü- kəmməl nəşrin meydana qoyulması həllini gözləyən məsələdir. Qeydiyyat №: 575 Əlyazmalara cavab verilmir və onlar geri qaytarılmır ØßÐÃqapısı Ünvan: AZ-7000, Naxçıvan şəhəri, “Təbriz” küçəsi 1. Telefonlar: Məsul katib: 545-62-47 Şöbələr: 545-81-44, 545-51-18 Müxbirlər: 545-75-21, Faks: 544-52-52 E-mail: serqqapisi@nakhchivan.az Nömrəyə məsul: Muxtar Məmmədov Qəzet redaksiyanın kompüter mərkəzində yığılıb, səhifələnib və Əcəmi NPB-də ofset üsulu ilə çap olunmuşdur. Tiraj: 1000. Sifariş № 431 Baş redaktor: MEHRİBAN SULTANOVA 4 Yüklə 1,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|