" Əsli-Kərəm" Dastanı Və Alban Mədəniyyəti
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
onun əski layını təşkil edən türk mənşəli etnosların, eləcə də, albanların tarixən şifahi yaradıcılıq ənənələrinə etinasızlığın nəticəsi olmuşdur. «Əsli-Kərəm» süjetinin mənşəyi açıqlandıqca, onun tarixi evolyusiyasının mərhələləri öyrənildikcə və nəhayət, dastanın poetik siqləti müəyyənləşdirildikcə, burada alban tarixi, mədəniyyəti və məişətinin indiyədək görünməyən bucaqları açıqlanacaqdır». Mərhum tədqiqatçımız T.Xalisbəylinin «Məhəbbətə xalq abidəsi» adlı əsəri bütövlükdə bu dastana həsr olunmuşdur. Bu əsərdə müəllif dastan haqda müxtəlif ölkələrin tədqiqatçılarının fikirlərini verməklə yanaşı, öz mülahizələrini də əsaslandırmağa çalışmışdır. O, dastanın hansı dövrün məhsulu olması məsələsinə belə aydınlıq gətirir: «Əsli-Kərəm» dastanının Azərbaycan variantlarında hadisələr, əsasən Gəncə-Hələb, türk variantlarında İsfahan-Hələb, türkmən variantlarında Təbriz-Konstantinopol- Təbriz şəhərləri arasında cərəyan edir. Maraqlıdır ki, Orta Asiya variantlarının əksəriyyətində hadisələrin bitdiyi yer Konstantinopol göstərilir. Bu şəhərin tarixinə qısaca nəzər saldıqda məlum olur ki, Osmanlı sultanlığı 1453-cü ildə Konstantinopolu tutur, Bizans dövlətinin varlığına son qoyur. Konstantinopolun adı dəyişdirilir. Az müddət Konstantiyyə, sonra isə İstanbul qoyulur. Türkmən variantında bu adın hal-hazıra qədər gəlib çıxması bizi belə qənaətə gətirir ki, Aşıq Kərəm haqqındakı dastanın bəzi epizodları hələ XV əsrdə məlum imiş. Qədim, orta əsr aşıq yaradıcılığı, onun ən böyük qolu olan dastançılığın XVI əsrdəki inkişafı bizim ehtimalımızın həqiqətə yaxın olduğuna dəlalət edir. Yuxarıdakılara əsasən aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar: 1. « Əsli-Kərəm» dastanı müstəqil Azərbaycan dövlətinin mövcud olduğu bir dövrd ə yaranmışdır. Çox ehtimal ki, Gəncə hakimi kimi t əsvir olunan Ziyad xan surətinin təsvirində G əncə və ətraf mahalların aşıqları XVI əsrin başlanğıcında böyük şöhr ət qazanan Şah İsmayıl Xətainin nüfuzundan istifad ə etmişlər. 2. « Əsli-Kərəm» dastanının bəzi variantlarında hadisələrin İsfahanda c ərəyan etdiyi və epik qəhrəmanın atasının bu ş əhərin şahı olduğu göstərilir. Tarixdən məlumdur ki, uzun vaxt Az ərbaycanın mərkəzi Təbriz şəhəri ikən XVI əsrin sonunda Şah Abbas t ərəfindən İsfahan mərkəz edilmişdir. Dem əli, dastandakı hadisələrin aşıqlar tərəfindən İsfahana köçürülm əsi də bununla bağlıdır. 3. XVI əsrə aid ictimai-siyasi hadisələrin və Azərbaycan ərazisinə m əxsus idarəetmə bölgülərinin dastanda özünə köklü yer tutması bel ə bir qənaət yaradır ki, «Əsli-Kərəm» əslində bu əsrdən çox sonra yarana bilməzdi. Deməli, «Qurbani», «Şah İsmayıl» dastanları il ə yanaşı «Əsli-Kərəm» dastanı da məhz XVI əsrdən formalaşmışdır. 4. XVI əsrdə Azərbaycan şihafi ədəbiyyatında dastan janrı xüsusil ə diqqəti cəlb edir. Bir tərəfdən bu janr məhəbbət motivi altında tarixi hadis ələrin əks etdirilməsinə böyük imkan verir, dig ər tərəfdən tarixi şəxsiyyətləri əbədiləşdirib yaşatmaq üçün onların adı il ə bağlı olur. Bizə belə gəlir ki, « Əsli-Kərəm» dastanı da XVI əsrin «Dədə», Ata» titullarına layiq olan m əşhur Gəncə aşığı Kərəmin öz qoşmaları əsasında yaranmaqla, əsasən bu dövrün ictimai həyatını əks etdirir. 5. Dastanın Az ərbaycan, özbək, türkmən, türk və b. variantları t əsdiq edir ki, «Əsli-Kərəm»in ilk yarandığı yer Azərbaycan olmuş, lakin xalqlar arasındakı tarixi- ənənəvi, mədəni-ədəbi əlaqələr nəticəsində tədricən geniş bir dairədə yayılmışdır. Bu yerdə haşiyəyə çıxaraq mərhum tədqiqatçımızın ehtimalları barədə bəzi fikirlərimi söyləmək istəyirəm. Müəllif Ziyad xanı görkəmli şair və sərkərdə Şah İsmayıl Xətaiyə oxşadır və qeyd edir ki, aşıqlar Ziyad xan surətini yaradanda Xətainin nüfuzundan istifadə etmişlər. Bizcə bu fikirlə razılaşmaq çətindir. Dastanın türkmən variantında Konstantinopolun adının çəkilməsi bizi dastanın XV əsrdən də qabaq yaranması qənaətinə gətirir. Müəllif çox düzgün olaraq qeyd edir ki, dastanın yaranma yeri Azərbaycandır. Deməli, digər ölkələr, o cümlədən Orta Asiya ölkələri bu dastanı mənimsəmişlər, belə olan şəraitdə dastan Azərbaycanda XVI əsr, yaxud heç XV əsrdə də yox, daha əvvəllər formalaşmışdır. Çünki yuxarıda deyildiyi kimi, dastanın türkmən variantında baş verən hadisələr varlığı XV əsrə qədər mövcud olan bir yerdə, Konstantinopolda baş verir. Türkmənistana da bu dastan Azərbaycandan keçmişdir. Özlüyündə aydındır ki, dastanın türkmən variantı XV əsrdən xəbər verirsə, Azərbaycan variantı ilkin variant kimi daha əvəllər formalaşmış, bizdə kamil sənət nümunəsi kimi xalq arasında özünə yer tapıb (buna isə uzun zaman lazımdır) seviləndən, dillər əzbəri olandan sonra digər ölkələrə də yayılmışdır. Bir məsələyə də diqqət yetirək. Müəllif qeyd edir ki, dastan Azərbaycanın müstəqil dövlət olduğu dövrlərdə yaranmışdır. Və mərkəzlədən Təbrizi, İsfahanı sadalayır, ancaq Gəncə xanı Ziyad xanı isə Şah İsmayıl Xətayi ilə eyniləşdirir. Elə isə onda Ziyad xan türkmən variantındakı kimi Təbriz şahı olardı, Gəncə xanı yox. Əlbətdə ki, dastanın ilk variantı Gəncə ilə Qarabağın eyni siyasi mərkəzdə birləşdiyi bir vaxtda yaranmışdır. Məhz ona görə dastanın Azərbaycan türk, türkmən variantlarında Kərəmin dilindən belə bir misra vardır: «Gəncə Qarabağda sevdim bir gözəl». Bu isə Azərbaycanın Albaniya dövrü ilə bağlı idi. XI-XII Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|