U U` ha`ripleri ha`r bir buwιnlι tu`pkilikli so`zlerde yamasa ko`p buwιnlι tu`pkilikli so`zlerdin` birinshi buwιnιnda ushιrasadι. Mιsalι: Bul, ul, urιq, usta, u`n, ku`n, ku`ndiz, ha`m t.b. U ha`ribi orιs tilinen kirgen so`zlerdin` barlιq jerinde jumsala beredi.
E s k e r t i w: da`stu`r, a`to`shkir, maqu, maqluq, bayg`us, Maxmud, Ka`tquda, keshqurιn, jeksurn usag`an so`zlerdin` ekinshi buwιnlarιnda u ha`m u` ha`ripleri jumsaladι. Bunday so`zlerdin` shιg`ιsιna na`zer salsaq, olar sιrttan kirgen so`zler yamasa qospa so`zler bolιp shιg`adι.
Dawιslι ha`ripler siyrek jag`dayda AA, A`A`, tu`rinde qosaqlasιp ta jumsaladι. Mιsalι: sanaat, zu`ra`a`t, saat, qanaat.
Dawissiz sesler
Buwin quray almaytug`in sesler dawissiz sesler dep ataladi
2 3 dawissiz ses bar:
Dawιssιz sesler shawqιmnιn` jasalιw ornιna qaray erinlik til aldι til ortasι kishkene tillik ha`m ko`mekey dawιssιzlar bolιp bo`linedi.
Erin menen joqarg`ι tisler ortasιnda payda bolg`an tosqιnlιq na`tiyjesinde erinlik dawιssιz sesler jasaladι.Olar -b.p. m. w v f
Til aldι dawιssιz seslerinin` jasalιwιnda ha`reketshen` so`ylew ag`zasι xιzmetin` til ushι menen birge tildin` aldιng`ι bo`limi atqaradι. Til aldι dawιssιzlarιna -------t.d.n.ls.z.sh.j.r kiredi
Til ortasι dawιssιzna y sesi kiredi. Bul sesti aytqanιmιzda tildin` ortang`ι bo`limi ha`reketshen` so`ylew ag`zasι xιzmetin atqaradι. Al g ,k dawιssιz seslerin aytqanιmιzda tildin` artqι bo`limi ha`reketshen` xιzmet atqaradι.Sonlιqtan da. Bul sesler til artι dawιssιzlarι dep ataladι.
Sol sιyaqlι q.g` n` x dawιssιzlarιn aytqanda kishkene til ha`reketshen` xιzmet atqarsa h dawιssιzιn aytqanda tildin` tu`bi yag`nιy ko`mekey ha`reketshen` so`ylew xιzmetin atqaradι..
-qos erinlik.- w,p,b,m - Erinlik-tislik.- V, F
-Til aldι.- t,d,n,l,s,z,sh,j,r, . Til ortasι.- Y
til artι.- g, k, q, g` kishkene tillik.- q,g`,x,n` Ko`mekey.- h
dawissiz sesler jasaliw usilina qaray Jabisin`qi, Juwisin`qi ha`m dirildewik bolip bo`linedi.
Ha`reketshen` so`ylew ag`zalarιnιn` ha`reket etpeytug`ιn so`ylew ag`zalarιna jabιsιwι ha`m sanlιq arqalι hawanιn` sιrtqι shιg`ιwιnan jasalatug`ιn sesler jabιsιn` qι dawιssιzlar dep ataladι - Jabisin`qi dawissizlar.- p,b,m,t,d,n,g,k,q,n`
Ha`reketshen` so`ylew ag`zalarι tolιq jabιspay jaqιnlasιw na`tiyjesinde aralarιndag`ι san`laqtan o`tken hawa ag`ιmι arqalι payda bolg`an shawqιm juwιsιn` qι dawιssιzlar dep ataladι - Juwisin`qi dawissizlar.- w,f,v,s,z,l,sh,j,y,x,g`,h
Hawa ag`ιmιnιn` qιsιmι na`tiyjesinde tildin` ushι dirildi sιyaqlι terbeliske kelip hawanι bo`lip-bo`lip shιg`arιw arqalι jasalatug`ιn ses dirildewik ses dep ataladι. Qaraqalpaq tilinde tek g`ana r sesi dirildewik dawιssιz bolιp esaplanadι..
Dawis ha`m shawqimnin` qatnasi boyinsha dawissiz sesler shawqimlilar ha`m sonorlar bolip bo`linedi.
- Sonor dawissizlar.- M,N,N`,L,R,Y,W
Sonor dawissizlardi aytqanda shawqimg`a qarag`anda dawis basimiraq shig`adi.
Sonor dawissizlardin` o`zleride awizliq ha`m murinliq bolip bo`linedi.
- Murinliq sonorlar.- M,N,N` - Awizliq sonorlar.- l, r, y, w
Shawqimli dawissizlar u`nli ha`m u`nsizler bolip bo`linedi.
Dostları ilə paylaş: |
