205
Osmanlı dövlətin in Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinə 10 il müddətinə 2 milyon türk lirəsi həcmində borc verməsi,
Azərbaycana xaric i işlər, ma liyyə üzrə məsələhətçilər gön-dərməsi, istənilən qədər dərslik və müə llim göndərməyə
razılıq verməsi, başlıcası isə, Bakın ı düşməndən azad etmək üçün zəruri hərbi qüvvə ayırması İstanbuldakı A zərbaycan
nümayəndəliyin in gərgin və səmərəli fəaliyyətinin nəticəsi idi.
Azərbaycan Höku məti Os manlı impe riyası ilə ta m həc mdə d iplo matik ə laqələ r yaradılması üçün 1918 il
avqustun 20-də Höku mət üzvü Əlimə rdan bəy Topçubaşovu fövqəladə səlahiyyətli nazir kimi İstanbula eza m etdi və
ona bütün məsələlər üzrə Azərbaycan Cümhuriyyətinin maraq larını təmsil etmək tapşırığ ı verdi. Əlimərdan bəy
Topçubaşov, eyni zamanda, İstanbulda beynəlxalq konfrans başlanacağı halda Azərbaycan nümayəndə heyətinin tam-
hüquqlu üzvü kimi onun işində iştirak etmək səlahiyyətinə malik idi. Ə.Topçubaşov bu missiyanı yerinə yetirmək üçün
avqustun 23-də Gəncədən yola düşsə də, nəqliyyat çətinliklə rinə görə yaln ız sentyabrın 28-də İstanbula çata bild i.
Azərbaycanın fövqəladə səlahiyyətli nü mayəndəsi birinci o laraq oktyabrın 2-də Tə lət paşa ilə görüşdü və Berlin səfə-
rində Azərbaycanın mənafeyin i müdafiə etdiyinə, hə mç inin türk əsgərlərinin Bakının a zad edilməsində iştira kına görə
ona Azərbaycan Hökuməti adından təşəkkür etdi. Elə hə min gün Ə.Topçubaşov xarici işlər naziri Əh məd Nəsimi
bəylə, oktyabrın 3-də isə hərbi nazir Ənvər paşa ilə görüşdü. Oktyabr ayı ərzində Ə.Topçubaşov Türkiyənin rəsmi
dövlət nümayəndələri ilə daha bir neçə görüş keçird i. Lakin cəbhələrdə vəziyyətin sürətlə pisləş məsi, Osman lı dövlə-
tində hökumət kabinələ rinin tez-te z istefa verməsi onunla sabit münasibətlər qurulmasına imkan vermirdi. Ə.Topçu-
başov 1918 il noyabrın 14-də Azərbaycan Höku məti başçısına göndərdiyi məktubda bunu etiraf edirdi: "Mənim gəl-
diyim müddətdə artıq üçüncü kabinə yaradılır. .. .Bir kabinə ilə hər hansı bir əlaqə yaratmağa macal tap mamış, yeni
kabinə yaranır".
Oktyabrın sonunda İstanbulda beynəlxalq konfrans çağırılmasının baş tutmayacağı tam aydınlaşdığı və Türki-
yədə böhranlı vəziyyət yarandığı üçün Azərbaycan nümayəndə heyəti Bakıya qayıtdı. Ə.Topçubaşov is ə missiyasını
davam etdird i. Noyabrın 4-də o, Mudros barışığının (1918) Azərbaycana aid hissəsi ilə əlaqədar Os manlı höku mətinə
etiraz notası təqdim etdi, noyabrın 5-də isə xarici işlər naziri Nəbi bəylə görüşdü. Bu etiraz notası Azərbaycan
Cü mhuriyyətinin müstəqilliy ini qeyd etmək məqsədi daşıyırdı. Azərbaycanın d iplo matik nü mayəndəsi Türkiyənin yeni
xarici işlər naziri Mustafa Rəşid paşa ilə noyabrın 16-da və sonrakı görüşlərində Türkiyənin A zərbaycana diplo matik
nümayəndə göndərməsi məsələsini qald ırd ı.
Ə.Topçubaşov Türkiyədə d iplo matik nümayəndə kimi 1919 ilin yazına qədər fəaliyyət göstərdi və bu
müddətdə İstanbuldakı azərbaycanlıların mənafey ini müdafiə etmək, v iza məsələlərini yoluna qoymaq, orada təhsil
alan azə rbaycanlı gənclərə maddi yardım göstərmək, hərbi əsirlərlə bağlı məsələlə ri həll et mək sahəsində faydalı işlər
gördü. O, Paris sülh konfransına (1919-20) göndərilən A zərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı kimi İstanbulu tərk
etməyə hazırlaşarkən, orada konsul funksiyasını müvəqqəti icra et mək üçün Səfvət bəy Məlikovu hazırladığın ı
Azərbaycan Höku mətinə b ild ird i.
1919 il mayın 18-də Azərbaycanın Ukraynadakı dip lo matik nü mayəndəsi Mir Yusif Vəzirov (Ç ə m ə n z ə m
i n 1 i) burada yaranmış vəziyyətlə bağlı missiyasını başa vurub, vətənə qayıtmaq üçün Odessadan İstanbula getdi. O,
buradakı Britaniya və İtaliya hərbi nü mayəndələri ilə görüşlər keçird i və vətənə qayıtmaq istəyən Azərbaycan
vətəndaşları üçün viza almaq məsələsini onlarla həll etdi. M.Y.Və zirov iyu lun 12-də İstanbuldan Azərbaycan xa ric i
işlər nazirinə göndərdiyi məktubda məlu mat verirdi ki, şəhərdə bütün hakimiyyət müttəfiqlərə məxsusdur. Məktubda
həmç inin türk naziri Əh məd Fərid bəylə görüşməsi və türk tərəfinə Əh məd bəy Ağayevin qanunsuz həbsi ilə bağlı
qeyri-rəs mi etiraz et məsi bildirilird i.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti 1919 il avqustun 1-də özünün Ukraynadakı keç miş diplo matik nü-
mayəndəsi Mir Yusif Vəzirovu İstanbula göndərilən dip lo matik missiyanın başçısı təyin etdi. Diplo mat ik missiyanın
ma liyyə işi üzrə məsləhətçisi isə xarici işlər na zirliy inin dəftərxana rə isi Cahangir bəy Qayıbov təyin olundu. Lakin
Batu mdakı ingilis qüvvələrinin rəhbərliyi Azərbaycan nümayəndəliyinin İstanbula getməsinə icazə vermədiy indən,
nümayəndələr ay yarım bu şəhərdə ləngiməli o ldu, rəs mi icazə alın ması mü mkün olmadığ ına görə, xüsusi qaydada
Türkiyəyə yola düşmək məcburiyyətində qaldılar. Ona görə də, İstanbulda Azərbaycan diplo matik nümayəndəliy inin
rəsmi fəaliyyətini yenidən 1919 ilin o ktyabrında bərpa et mə k mü mkün oldu. Noyabrda M Y.Vəzirovu Türkiyə xa ric i
işlər naziri qəbul etdi. Noyabrın 15-də "Təsviri-Əfkar" adlı türk qəzetinə müsahibəsində M.Y. Vəzirov Azərbaycanın
İstanbulda səfirlik təşkil etməsi haqqında xəbərləri təkzib edərək, digər yeni yaran mış dövlətlər kimi, burada yalnız
diplo matik nü mayəndəliyə malik olduğunu bildird i. A zərbaycan Cü mhuriyyətinin İstanbuldakı dip lo matik
nümayəndəliyi Aprel işğalından (1920) sonra fəaliyyətini dayandırmağa məcbur oldu.
Əd.:
Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920), Внешняя политика (документы и материалы), Б.,
1998; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993; Nəsibzadə N., Azərbaycanın xarici
siyasəti (1918-1920), B., 1996.
AZƏRBAYCANIN UKRAYNADA DĠPLOMATĠK NÜMAYƏNDƏLĠYĠ - Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətini Ukraynada təmsil edən elçilik. A zərbaycan Cü mhuriyyətinin Nazirlər Şurası 1918 il sentyabrın 12-də
Ukraynaya işlər vəkilin in göndərilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Qərara uyğun olaraq, 1918 il noyabrın 1-də Mir
Yusif Və zirov (Yusif Və zir Çə mənzəminli) Azərbaycan Hökumətinin Ukraynada diplo matik nü mayəndəsi təyin edildi.