203
1918
il noyabrın 16-da Sulkeviçin başçılıq etdiyi Krım höku məti istefa verdi. Keçmiş duma üzvü S.S.Krım
yeni höku mət yaratdı. Kadetlerdən təşkil o lun muş bu hökumət 1919 ilin əvvəlində Den ikin o rdusu Krıma daxil
olduqdan sonra yerli müsəlman lara - türk-tatar əhalisinə qarşı repressiyaları gücləndirdi. Krım türkləri ö z hüquqların ı
qorumaq üçün bu hökumətə daxil olmayaraq, ayrıca milli höku mət-d irektoriya və parlament yaratdılar. A zərbaycan
Höku mətin in elçisi M.Y.Vəzirov 1919 ilin yanvarında Simferopolda Krım türk parlamentinin s ədri Sey id Camal
Xəttatovla və milli direktoriyanın başçısı S.Mis xa rlı ilə görüşdü və Cü mhuriyyətin Krım türklə rin in milli müstəqillik
uğrunda mübarizəsini müdafiə etdiy ini bildirdi. A zərbaycan Höku mətinin başçısı Fətəli xan Xoyski 1919 il yanvarın
14-də Krım türk milli d ire ktoriyasının başçısı S.Mis xa rlıya gön dərdiyi məktubda onun Hökumətinin Krımı müstəqil
dövlət kimi görməyi arzu etdiyini və Paris sülh konfransında Krım nümayəndəsinin Azərbaycan nümayəndəliy i ilə sıx
əlaqədə fəaliyyət göstərməsinin zəruriliyin i bildirdi.
1919
il martın 19-da doktor Cəfər bəy Rüstəmbəyov Azərbaycan Cümhuriyyətinin Krımda və Kubanda diplo-
matik nümayəndəsi və ticarət agenti təyin edild i. Lakin 1919 il aprelin 9-da Krımın Qırmızı ordu tərəfindən işğalı,
iyulun 1-də isə yenidən Denikin ordusunun əlinə keç məsi onun müstəqilliyinə qəti ola raq son qoyduğu üçün C.Rüstə-
mbəyovun bu missiyanı ic ra et məsi mü mkün o lmadı. Ona görə də, Azə rbaycan Xarici İşlə r Na zirliy i bölgədə baş verən
prosesləri ya xından izlə mə k üçün 1919 il sentyabrın 22-də iqt isadçı alim Şey x Əli Hüseynovu Azərbaycanın Krımda
konsul agenti təyin etdi.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Krıma göndərdiyi nü mayəndələr bölgədə fəaliyyət göstərən hökumətlə rlə ,
xüsusilə də Krım türkləri ilə sıx əlaqələr qurmaq məqsədi daşıyırdılar.
Əd.:
Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920), Внешняя политика (документы и материалы), Б., 1998;
Возгрин В. Е. Историчиские судьбы крымских татар, М.. 1992. Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-
1920-ci illər), B., 1993.
AZƏRBAYCANIN KUBANDA VƏ DONDA DĠP LOMATĠK NÜMAYƏNDƏLĠYĠ - Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətinin Kuban hökuməti və Şimali Qafqaz xalqları ilə əlaqə saxlamaq üçün təyin etdiyi diplo matik nüma -
yəndəlik. Rusiyada bolşeviklə r hakimiyyəti ələ keç irəndən sonra Kuban Qanunverici Radası və Kuban hökuməti yara-
dılmışdı. Mərkəzi Yekaterinodar (indiki Krasnodar) ş əhəri idi. A zərbaycan Höku məti 1919 il martın 19-dan doktor
Cəfə r bəy Rüstəmbəyovu Kuban hökuməti yanında diplo matik nü mayəndə təyin etdi.
C.Rüstəmbəyov Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə ünvanladığı raportda 1919 il iyunun 1-də
Yekaterinodarda ingilis hərbi missiyasının rə isi general Briqqslə görüşməsi, ingilis ko mandanlığının Azərbaycanla
Cənubi Rusiya Silahlı qüvvələri (Könüllü ordu) baş komandanı general Den ikin arasında norma l münasibət
qurulmasında maraqlı o lması, iyunun 3-də Briqqsin vasitəçiliyi ilə Denikin lə görüşməsi və onun Azərbaycanla
diplo matik nü mayəndəlik mübadiləsinə hazır olması haqqında məlu mat vermişdi. A zərbaycanın dip lo matik
nümayəndəsinin 1919 il iyunun 11-də göndərdiyi raportda Kuban Radasında federasiya və müstəqillk tərəfdarları ilə
Denikin arasında münasibətlərin gərgin olması, Kuban hökumətin in Denikinə qarşı mübarizə məsələlərini mü zakirə
etmə k üçün Rusiyanın cənubunda yeni yaranmış dövlətlərin, o cü mlədən Cənubi Qafqa z res publika ları
nümayəndələrin in iştirakı ilə konfrans çağırmaq haqqında xəbər verilirdi. Raportda kubanlıların Denikinə
inanmamaları, kazakları ö z tərəflərinə çəkməklə müstəqilliklərini qorumağa çalış maları, yaln ız Ukrayna hüdudlarında
bolşeviklərə qarşı mübarizə aparmaq istəmələri də qeyd olunmuşdu.
1919 il iyunun 26-da Azərbaycan Xarici İşlər Na zirliyin in C.Rüstəmbəyova göndərdiyi təlimatda Azərbaycan
Höku mətin in Denikinlə dip lo matik nü mayəndəlik mübadiləsinə razılıq vermədiy i, Denikin ordusu hissələrinin Da-
ğıstandan çıxarılması tələbi əks olunmuşdu. Eyni zamanda, C.Rüstəmbəyova Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətini Don
hökuməti yanında da təmsil etmək mandatı verildi. Azərbaycan Höku məti Kuban və Donla iqtisadi əlaqələr yaratmağa
çalışır, ağ neft və digər neft məhsulları əvəzində taxıl almağı p lanlaşdırırdı. Həm də, bu zaman bütün Şimali Qafqazda
real hakimiyyətin Denikinin əlində cə mlən məsi də nəzərdən qaçırılmırd ı. Ona görə də, Azərbaycan Xalq Cü m-
huriyyəti ilə Şima li Qafqa z arasında rabitə və nəqliyyat əlaqələrinin bərpası məsələsini Hö ku mət başçısı Nəsib bəy
Yusifbəyli məh z Denikinin nümayəndəsi general N.Ba ratovla mü za kirə et miş və 1919 il sentyabrın 11-də ilkin saziş
imzalan mışdı. Bu sənəddə Bakı ilə Rostov arasında teleqraf və radio rabitəsi yaradılması, poçt mübadiləsinin və dəmir
yolu əlaqəsinin niza ma salın ması nə zərdə tutulurdu.
1919 il sentyabrın 24-də Azərbaycanın Kubanda və Donda nümayəndəsi C.Rüstəmbəyova Cənubi Rusiya Si-
lahlı Qüvvələri baş ko mandanlığ ı yanında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin mənafeyini müdafiə etmək səlahiyyəti də
verild i. Elə hə min gün Azərbaycan Höku məti Paşa bəy Sultanovu Rostova konsul-agenti təyin etdi. Hö ku mət bu
təyinatla həmin dövrdə ingilis ko mandanlığın ın Xəzə r Hərbi-Dəniz Donanmasının b ir h issəsini Den ikinə verməsinə
qarşı Azərbaycanın etirazları, d igər tərəfdən isə Denikin in Azərbaycan hərbi-dəniz qüvvələrinin yaradılmasına qarşı
çıxması ilə bağlı münasibətlərin gərg inləşdiyi bir şəraitdə C.Rüstəmbəyovun işini qis mən yüngülləşdirmək istəyirdi.
Paris sülh konfransında (1919-20) iştirak edən Kuban nümayəndəsi L.Bıç Azərbaycan, Gürcüstan, Ukrayna,
Şimali Qafqaz və Baltikyanı respublikaların nümayəndələri ilə birlikdə 1919 il oktyabrın 8-də bəyannamə imzalayaraq,
Antantanın Rusiya bolşeviklərinə qarşı mübarizə məqsədilə Ko lçaka , Denikinə göndərdiyi böyük maddi yardımın təyi-
natı üzrə deyil, keçmiş imperiya hüdudlarında yeni yaranmış dövlətlərə qarşı yönəldildiy ini b ild irmişdi. Lakin Antanta
bu bəyannaməni nə zərə a lma mış, o dövrdəki hərbi uğurlarına görə Den ikinə yardımı daha da artırmışdı.