102
Cü mhuriyyət dövründə Azərbaycanın digər mədəniyyət mərkəzlərində də teatr sənəti inkişaf etməkdə idi.
Naxçıvan teatrı bunların içərisində xüsusilə fərqlənirdi. Naxçıvan teatrın ın (təməli 19 əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində
qoyulmuşdur) təşəkkülündə dövrün ictimai-siyasi və fəlsəfi fikrin in inkişafı şəraitində yetişən maarifpərvər ziyalıla-
rımızdan Cəlil Məmmədqulu zadə, Böyük xan Naxçıvani, Əliqulu Qəmküsar, Rza Təh masib, Rza İsfəndiyarlı, Mir Həsən
Mirişli və b.-nın mühüm xid məti olmuşdur. "Ölülər", " Evliykən subay", "Arşın mal alan", "Dağılan tifaq", "Hacı Qara",
"Bə xtsiz cavan" və digər əsərlər ta maşaya qoyuldu. Aktyorlar M irzə Ələkbə r Sabirin və onun ədəbi məktəbin in dava mçıları
olan şairlərin satiraları əsasında səhnəciklər hazırlan masına da xüsusi diqqət yetirirdilər.
Bu illərdə Rza Təh masibin rejissorluğu ilə Cə lil Mə mmədquluzadənin " Ölü lər" ko mediyası ta maşaya qoyuldu və
Naxçıvanın mədəni həyatında böyük hadisəyə çevrild i. "Ölülər" Naxçıvan teatrının səhnəsində görünməmiş uğur qazandı.
Qüdrətli aktyor Rza Təh masibin və mollanəsrəddinçi şair Əliqulu Qəmküsarın böyük məharətlə yaratdıqları İsgəndər və
Şey x Nəsrullah obrazları A zərbaycanın teatr tarixinə q ızıl hərflərlə yazıld ı. 1919 ilin martında Əliqulu Qəmküsar Tiflisdə
qaraguruhçular tərəfindən xaincəsinə qətlə yetirild i.
Azərbaycan teatrının müqtədir ustadları Hüseyn Ərəblinski, Mirzağa Əliyev, Sidqi Ruhulla və b. Na xç ıvana gələ-
rək yerli a ktyor və rejissorlarla birlikdə ta maşalar göstərir, dəyərli məsləhətləri ilə teatrın tərəqqisinə yaxından kömə k
göstərirdilər. 1919 ildə Naxçıvan teatrı Təbrizdə qastrol səfərində də olmuşdur.
Azərbaycan teatrının qonşu ölkələrin incəsənət xadimlə ri ilə tarixi ə laqələ ri davam edir və genişlənirdi. 1918 ilin
oktyabrında Tiflisdəki A zərbaycan teatr truppası Türkiyəyə qastrola yola düşdü. Onun tərkibində Mir Seyfəddin
Kirmanşahlı, Mustafa Mərdanov, İbrahim İsfahanlı və başqa səhnə xad imləri çıxış edird ilər. A zərbaycan artistlərinin
qastrolları təkcə İstanbulda 3 aydan çox çəkmişdi. Türkiyə qəzetləri yazırdı ki, "Qa fqazın zəngin səhnələrində tamaşalar
verməyə alışmış aktyorlar qətiyyən Avropanı yamsılamadan, öz milli xəzinələrindən götürülmüş və bizim ruhumuza
tamamilə uyğun olan tamaşalar verirlər".
"Hacıbəyli qardaşları" teatr truppası Qafqazın bir ço x şəhərində, İranda qastrolda olmuş, Rəşt və Ənzəli şəhər-
lərində teatr tamaşaları göstərmişdi. 1920 ilin yazında Bakıdan Təbrizə teatr xadimlə ri qrupu göndərilmişdi. Təbrizdə Şey x
Məhəmməd Xiyabani onla rı qəbul et miş, kö mə k göstərmişdi.
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti illə rində maarif xad imləri, yaradıc ı ziya lılar, ədib və mühərrirlər (Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev, Üzeyir bəy Hacıbəyli, Seyid Hüseyn, Hacı İbrahim Qaşımov, Xəlil İbrahim, Mehdi bəy Hacınski və b.) teatr
tənqidi ilə məşğul olur, bu sahədə baş verən prosesləri d iqqətlə izləyir, yeni ta maşalar, rejissor işi və aktyor oyunu barədə
fikirlər söyləyir, teatr sənətinin inkişaf proble mlə rinə dair məqalə lər dərc etdirirdilər. Cü mhuriyyət illərində teatr sahəsində
həyata keçirilən mühü m tədbirlər sonralar Azə rbaycanda teatr sənətinin inkişafında mühü m rol oynadı.
M u s i q i. Azərbaycan teatrı milli opera sənətinin yaranmasında xüsusi rol oynamış və ilk Azə rbaycan operaları
məh z bu teatrın səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdu. "Leyli və Məcnun" operasının tamaşaya qoyulduğu 1908 il yanvarın 12-
si Azərbaycan musiqisi tarixində milli A zərbaycan operasının yarandığı gün oldu. Üzeyir bəy Hacıbəyli ilk "Ley li və
Məcnun" operasından s onra "Şeyx Sənan", "Əsli və Kərə m", "Rüstəm və Söhrab", "Şah Abbas və Xurşidbanu" kimi digər
muğam operalarını da yaratdı. O, Azərbaycanda musiqili ko mediya janrın ın da banisidir. Onun "Ər və arvad", "O olmasın,
bu olsun" ("Məşədi İbad"), "Arşın mal alan" musiqili ko mediyala rında A zərbaycan xa lqının adət-ənənələri, həyat və məişəti
öz əksini tap mışdır.
103
Üzeyir bəy 1919 ildə "Dağ ıstan" ("Qaytağı"), tərəkəməsayağı "Azərbaycan" adlı xoreoqrafik əsərlərin i bəstələ-
mişdi ("Azərbaycan" əsəri pro fessional milli baletimizin ilk nü munəsi sayılır). O dövrün mətbuatından məlu m olur ki,
həmin xo reoqrafik əsər səhnə üçün hazırlanırdı. Bəstəkar teatrın, o cü mlədən, musiqili teatrın xa lqın maa riflən məsində,
bədii zövqünün inkişafında oynadığı böyük ro lu nəzərə alır və opera yaradıc ılığ ı ilə yanaşı, öz fikirlə rini mətbuatda da
açıqlayırdı.
Milli musiqi janrların ın yaranması yolunda Üzeyir bəy Hacıbəyli ilə çiy in-çiyinə çalışan böyük sənətkarlardan biri
də Müslüm Maqo mayev idi. Teatr fəa liyyətinə orkestrin skrip kaçısı kimi başlayan Müslüm Maqomayev tezliklə orkestrin
dirijoru olmuş və A zərbaycan opera s ənətinin daha bir klassik əsərini - "Şah İsmayıl" operasını yarat mışdır. 1916 ildə
yazılmış bu opera məhz 1919 ildə, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə səhnəyə qoyulmuş və böyük uğur qazan mışdı.
Azərbaycanın musiqi-konsert həyatı da getdikcə canlanırdı. Bir ço x görkə mli musiq içilər Bakıya qastrol s əfər-
lərinə gəlir, xa rici və yerli aktyorların qüvvəsilə rus və italyan bəstəkarların ın operaları ta maşaya qoyulur, simfonik
konsertlər verilirdi. Xalq ın maariflən məsində, milli ənənələr, vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasında, milli
mədəniyyətin inkişafında bütün bunların böyük əhə miyyəti var id i.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti yarandığı gündən istiqlal hərə katı fədailəri, ziya lıla r milli mənlik şüurunun, milli
ruhun və ideologiyanın dirçəldilməsi sahəsində, tarixi və milli varislik ənənələrinin təbliğ i və tədqiqində önəmli rol
oynadılar. 1918 ilin sonlarında Bakıda "Türk gecələri" konsertlərin in təşkili də bununla əlaqədar idi.
Geniş proqramlı "Türk gecələri"ndə türk xalqlarının musiqisinə və ədəbiyyatına geniş yer verilir, "Azərbaycanın
müstəqilliy i", "Türk qadın ının dünyası", "Türk tip ləri", "Milli birlik" və s. tamaşalar göstərilir, tatarlar, osmanlı türkləri,
Azərbaycan və Türkiyə şair və yazıçıları, a rtist və rəssamları iştirak edirdilər. Gecə lərdə türk xa lqla rın ın etnoqrafiyasına və
mə işətinə həsr olun muş "Türk ocağı", "Türkmən çadrası", "Atəşgah", "Şərq salonları" kimi s ərgilə r nü mayiş etdirilird i.
"Türk gecələri" konsertlərində Azərbaycan Höku mətinin ü zvləri və d igər siyasi xad imlər də iştirak ed irdilər.
Görkəmli teatr və musiqi xadimləri Hüseynqulu Sarabski, Hüseyn Ərəblinski, Mirzağa Əliyev, Cahangir Zeynalov,
Sidqi Ruhulla, Üzeyir Hacıbəyli, Zülfüqar Hacıbəyli və başqaları mü xtəlif teatr və konsert tamaşaları təşkil edird ilər.
Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında xa lq xanəndələri və e l aşıqla rı müstəsna rol oynamışlar. Xa lq
içərisindən çıxmış, öz gözəl səsi və sənəti ilə nəinki Azərbaycanda, həmçin in bütün Qafqazda və Yaxın Şərqdə də məşhur
olan Qaryağdı oğlu Cabbar, Keçəçi Məhəmməd, Seyid Şuşinsk i, Məcid Behbudov və başqaları ölkənin mədəni həyatında,
bayramlarda, xeyriyyə konsertlərində və başqa el şənliklərində ya xından iştira k ed ird ilə r. Bu illərdə, eyni za manda, ustad
aşıqlardan Abbasqulu, Nəcəfqulu və Ələsgərin iştirakı ilə "Şərq konsertləri" verilirdi. A zərbaycanda xanəndəlik sənətinin
yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq çalğ ı musiqisi də in kişaf etmiş, Məşədi Cəmil Əmirov, Qurban Pirimov və başqa ustad tarzənlər
yetişmişdir.
Fit ri istedada, güclü və gözəl səsə, yüksək aktyorluq məharət inə ma lik olan Fat ma Muxtarova bir ço x məşhur
müğənnilərlə çıxış etmiş, böyük şöhrət qazanmışdır.
Bu dövrdə A zərbaycanın musiqi həyatında "Beynəlmilə l", "Marselyoza" kimi inqilabi mahnıların, Koroğlu, Qaçaq
Nəbi, Səttarxan haqqında tarixi mahnıların xa lq arasında yayılması təsadüfi deyildi. Dövrün ü mu mi əhvali-ruh iyyəsi, xa lqın
inqilab i fəallığı, de mokratik meyllər belə mahnıla rın özünə mə xsus melodiya larında öz ifadəsini tapırdı. Üzey ir bəy
Hacıbəyli "Azərbaycan marşı"nı (sözləri Əh məd Cavadındır) məh z həmin mahnıların təsiri altında yazmışdı. Bu əsərdə
bəstəkar Cü mhuriyyət dövründə xa lqının qəlbində baş qaldıran vətənpərvərlik hisslərini, mütərəqqi ideyala rı, milli qüruru
ifadə et mişdi. Üzeyir Hacıbəyli tərə findən yazılmış "Azərbaycan marşı" 1992 il 27 may tarixli fərman la A zərbaycan
Respublikasının Dövlət himn i kimi qəbul o lundu, 1993 il martın 2-də isə onun Əsasnaməsi təsdiq edildi.
Təs viri sənət və me marlıq. Azə rbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti e lan edildiy i gündən dövlət rə mzlərinin yaradılma -
sına xüsusi önəm verird i. Ən mühü m dövlət atributlarından biri kimi Dövlət bayrağının qəbul ed ilməsi daha tez həyata
keçirildi. Əli bəy Hüseynzadənin məşhur "türkləşmək, islamlaş maq və müasirləşmək" şüarı bu işdə əsas görürülmüşdü.
Cü mhuriyyət Hö ku məti 1918 il noyabrın 9-da "yaşıl, q ırmızı və mav i rənglərdən, ağ aypara və səkkizgüşəli ulduzdan ibarət"
bayrağın milli bayraq kimi təsdiq olunması haqqında qərar qəbul etdi.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti 1919 il martın 23-də dövlət gerbinin və rəsmi sənədlərdə üzərində
dövlətin adı və gerbi təsvir edilən dövlət möhürünün layihələrini hazırlamaq məqsədilə müsabiqə elan o lun ması barədə
qərar qəbul et mişdi. Ço x gü man ki, müsabiqəyə göndərilən layihə lərin heç b iri bəyənilmədiy indən qəbul edilmə mişdi. Buna
görə də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti hərbi ordenlər, milli himn, dövlət gerb i və möhürü üçün layihələrin
hazırlan ması üçün yeni müsabiqə elan olunması barədə qərar çıxardı.
Dövlət gerbinin, orden və medalların hazırlan masında ilk peşəkar heykəltəraş Zeynal Əlizadə iştirak ed irdi. Onun
layihəsinə əsasən buraxılmış döş və xat irə medallarında Parla ment binası, bayraqlar, aypara, s əkkizguşəli ulduz, günəşin
doğması, gül çələngləri həkk olun muşdu. Ən yaxşı layihə Hö ku mət mükafatı üçün nəzərdə tutulmuşdu. Lakin 1920 il
aprelin 27-də Azə rbaycanın Sovet Rusiyası tərəfindən işğal o lunması nəticəsində milli dövlətçiliy in süqutu bu tədbirlə rin
başa çatdırılmasına imkan verməd i. 1991 ildə A zərbaycan xalq ı dövlət müstəqilliy ini bərpa edəndən sonra Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti dövründə hazırlan-