158
Əbdüləli bəy Əmircanov və Musa bəy Rəfiyev daxil oldular.
İclasın sonunda çıxış edən Fətəli xan Xoyski bildird i ki, onun yaratdığı yeni Hö ku mətin başlıca vəzifəsi A zərbay-
canın azadlığ ı və istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə o lacaqdır.
İyunun 19-da Fətəli xan Xoyskinin təşkil etdiyi ikinci Hö ku mət üzvləri arasında vəzifələr aşağıdakı kimi
bölüşdürüldü: Fətəli xan Xoyski - Nazirlər Şurasının sədri və ədliyyə naziri; Məmməd Həsən Hacınski - xarici işlər naziri
(eyni zamanda, müvəqqəti olaraq dövlət müfəttişi); Behbud xan Cavanşir - daxili işlər naziri; Xudadat bəy Məlik-Aslanov
- yollar naziri (eyni za manda, müvəqqəti olaraq poçt və teleqraf na ziri); Əbdüləli bəy Əmircanov -maliyyə naziri; Xosrov
Paşa bəy Sultanov - əkinçilik naziri; Nəsib bəy Yusifbəyli - xalq maarifi və d ini etiqad naziri; Ağa Aşurov - ticarət və sənaye
naziri (eyni zamanda, müvəqqəti olaraq ərzaq naziri); Xudadat bəy Rəfibəyli -səhiyyə və himayədarlıq naziri; Əlimərdan
bəy Topçubaşov, Xəlil bəy Xasməmmədov və
Mıısa bəy Rəfiyev -portfelsiz na zirlər.
Fətəli xan Xoyskinin təşkil etdiyi ikinc i Höku mət Gəncədə çox çətin və mürə kkəb bir şəraitdə fəa liyyətə başladı.
Sonralar Azə rbaycan Parlamentinin ilk iclasında Fətəli xan Xoyski de mişdi: "Hökumətimiz öylə bir zamanda təşkil
edilmişdi ki, bir kənddən o biri kəndə getmək qorxulu idi. Gecə yatanda sabaha çıxmağa ümid yox idi. Heç kəsin irzi,
namusu, canı, malı əmniyyətdə deyildi... Poçt-teleqraf yox idi. Bir kağız yollamaq belə mümkün deyildi. O vaxt idi ki,
maliyyatdan Hökumət əlində heç bir şey yox idi. Hökumətə
lazım olan idarələrin hamısı başdan-başa dağılmış, xid-
mətçilər qaçmışdılar. İdarələrin adı var idisə də, özü yox idi.
Hərə başına beş-on adam yığıb bir Hökumət, bir qanun
düzəltmişdi”.
Yaran mış çətin və mürəkkəb şəraitdə Fətəli xan Xoyski
Höku mət aparatın ın təşkili işini davam etdirdi. Nazirlər Şurası və
ayrı-ayrı nazirliklərin idarə aparatı yarad ıld ı. İyunun 27-də Fətəli
xan Xoyski Höku məti tərəfindən A zərbaycan dili dövlət d ili elan
olundu. Avqustun 28-də tədris müəssisələrinin milliləşdirilməsi
haqqında qərar qəbul edildi. Fətəli xan Xoyski Höku mətinin
Gəncədə 1918 il iyunun 19-da qəbul etdiy i ilk qəra r bütün
Azərbaycanda hərbi vəziyyətin elan edilməsi oldu. Avqustun 11
-də ümu mi səfərbərlik e lan edildi. 1894-99 illə rdə anadan olmuş
kişi cinsindən bütün müsəlman vətəndaşlar orduya çağırıld ı.
Xoyski Hö ku mətinin Gəncə dövründə qəbul etdiyi ən
mühü m qərarlardan biri də 1918 il iyulun 15-də Fövqəladə
Təhqiqat Komissiyasının yaradılması idi. Bu qəra ra əsasən
Birinci dünya müharibəsi (1914-18) illərində Cənubi Qafqaz
ərazisində yerli müsəlman əhalisinə qarşı törədilmiş vəhşiliklər
və onların ə mlaklarına qəsd ilə bağlı məsələlə r a raşdırılma lı, bu
işdə günahkar olan şəxslər aşkar olunub, cinayət məsuliyyətinə
cəlb edilmə li id ilə r.
1918 il sentyabrın 15-də Azərbaycan və türk hərbi
qüvvələrindən ibarət Qafqaz İslam Ordusu Bakını azad etdi.
Sentyabrın 17-də isə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti
Bakıya köçdü. Bakı müstəqil A zərbaycanın paytaxtı elan olundu.
Bununla da bütün Şimali A zərbaycan ərazisi Fətəli xan
Xoyskinin başçılıq etdiyi Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti
Höku mətin in hakimiyyəti altına keçd i.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti Bakıya köçdükdən sonra, 1918 il oktyabrın 6-da Fətəli xan Xoyskinin
təşkil etdiyi ikinci Hö ku mətdə dəyişikliklər edildi və vəzifə lər aşağıdakı qaydada yenidən bölüşdürüldü. Fətəli xan Xoyski -
Nazirlə r Şurasının sədri; Behbud xan Cavanşir - da xili işlər na ziri və zifəsi ilə yanaşı ticarət və sənaye naziri və zifəsini də
icra edir; Əlimərdan bəy Topçubaşov - xarici işlər naziri; Mə mməd Həsən Hacınski - maliyyə na ziri; Nə sib bəy Yusifbəyli
- xalq maarifi naziri; X udadat bəy Məlik-Aslanov - yolla r na ziri; Xosrov Paşa bəy Sultanov - ə kinçilik və dövlət ə mlakı
naziri; Ağa Aşurov - poçt və teleqraf na ziri; Xəlil bəy Xasməmmədov -ədliyyə naziri; Xudadat bəy Rəfibəyli - xalq
səhiyyəsi naziri; M usa bəy Rəfiyev - h imayədarlıq və din i etiqad na ziri; İsmayılxan Ziyadxanov - hərbi işlər ü zrə müvəkkil;
Əbdüləli bəy Əmircanov - dövlət müfəttişi.
Bakıya köçdükdən sonra Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti istər ictimai-siyasi, istərsə də təsərüfat və
mədəni quruculuq sahəsində daha mühüm tədbirlər həyata keçirməyə başladı. Müəssislər Məclisinin çağırılması işinin
təşkili üçün Na zirlər Şurasının sədri, da xili
159
işlər və xalq maarifi nazirlərindən ibarət ko missiya yaradıldı. 1918 il noyabrın 9-da Azərbaycan Höku məti Fətəli xan
Xoyskinin təqdimatı ilə ö lkən in üçrəngli bayrağını təsdiq etdi.
1918 il iyunun 17-də Gəncədə öz fəa liyyətini dayandırmış Azərbaycan Milli Şurası hə min il noyabrın 16-da Bakıda
yenidən fəaliyyətə başladı. İlk ic lasda çıxış edən Fətəli xan Xoyski M illi Şura ü zvlərinə mü raciət edərə k bildirdi ki,
Höku mətin Müəssislər Məclisini çağırmaq işinin təşkilinə vaxtı çatmadığ ı üçün Milli Şuradan bu işin icrasını öz üzərinə
götürməsini xah iş edir. Bu təkliflə razılaşan Milli Şura ö zünün noyabrın 19-da Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliy i ilə
keçən iclasında 120 nəfərdən ibarət Parlament yaratmaq haqqında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti tərəfindən
təqdim olun muş qanun layihəsini qəbul etdi. M illi Şuran ın s ədri tərəfindən imza lanmış " Bütün Azərbaycan əhalisinə!"
müraciəti noyabrın 29-da dərc ed ild i. Həmin qanuna əsasən 1918 il dekabrın 7-də Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Niko layev
küçəsindəki (indiki İstiqlaliyyət küçəsi) qız mə ktəbinin (indiki Əlya zma lar İnstitutu) binasında Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti Parlamentinin ilk iclası keçirildi. İclas Milli Şuranın sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin giriş nitqi ilə
açıld ı. Parlamentin rəhbər orqanları seçildikdən sonra Hökumətin fəaliyyəti barədə məru zə üçün söz Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti Höku mətinin sədri Fətəli xan Xoyskiyə verildi. O, ö z Hö ku mətin in ço x mürəkkəb tarixi şəraitdə gördüyü
işlər barədə geniş hesabat verdi. Fətəli xan Xoyski məru zəsinin sonunda dedi. "Qüvvəmiz qədər vəzifəmizi ifa etdik. Hələ
çox şey edə bilməmişik, amma bunu cürətlə deyə bilərəm ki, Hökumətin nöqsanları ilə bərabər, yol göstərən işıqlı ulduzu
bu şüar olmuşd ur: Millətin Hüququ,İstiqlalı, Hürriyyəti! Fəaliyyətimizdə xətalar işlətmişiksə də, həmişə fikrimiz bu
olmuşdur. Hökumət çalışmışdır ki, öz nüfuzunu millətin gözündə itirməsin'''.
Fətəli xan Xoyski ö z Höku mət inin istefasını qəbul et məyi yeni yaran mış Parla mentdən xah iş etdi. Parla ment ikinc i
Höku mətin istefasını qəbul etdi. Yeni - üçüncü Höku mət kabinəsinin təşkili və ona rəhbərlik yenə də Fətəli xan Xoyskiyə
tapşırıldı. Parlamentin sədr müavin i Həsən bəy Ağayevlə Fətəli xan Xoyskinin arasında gedən yazış malardan da görünür ki,
Fətəli xan Xoyski yeni Höku mət in təşkilindən imt ina et miş, yalnız Həsən bəy Ağayevin təkidli xahişindən sonra o, bu iş ə
razılıq vermişdir.
Dekabrın 26-da Fətəli xan Xoyski iiçüncii hökumət kabinəsinin proqramı və tərkibi barədə Parlamentdə çıxış etdi.
Müzakirələrdən sonra Parlament Fətəli xan Xoyski Höku mətinə etimad göstərdi. Höku mətdə Fətəli xan Xoyski Baş nazir
portfeli ilə yanaşı xarici işlər na ziri və zifəsini də tutdu. Üçüncü Höku mət kab inəsində Xəlil bəy Xasməmmədov - da xili işlər
naziri; İ.Protasov - maliyyə naziri; Xudadat bəy Məlik-Aslanov - yollar naziri; Nəsib bəy Yusifbəyli - maarif və din i et iqad
naziri; Aslan bəy Səfikürdski - poçt-teleqraf və ə mək naziri; Sə məd bəy Mehmandarov - hərbi na zir; Rüstəm xan Xoyski —
himayədarlıq naziri; Y.Gindes - xa lq səhiyyəsi naziri; Mirzə Əsədullayev - t icarət və sənaye naziri; Məmməd Hə sən
Hacınski -dövlət nəzarəti naziri;
K.Lizqar - ərzaq naziri;
Xosrov Paşa bəy Sultanov - əkinçilik və dövlət əmlakı naziri;
Teymur bəy Makinski - ədliyyə naziri və zifə lərini tutdular.
Fətəli xan Xoyskin in təşkil etdiyi Höku mət kabinəsi ilə əlaqədar ola raq general To mson bəyan etdi ki, "Fətəli xan
Xoyski başda olmaq la yeni koalisiyalı Höku mətin təşkili ilə əlaqədar elan edirəm ki, müttəfiqlərin ko mandanlığı bu