186
Əsasnaməyə görə, Azərbaycan Məhkəmə Palatası böyük sədr, departament sədri, 8 üzv, pro kuror və onun 2 nəfər
kö məkçisindən ibarət tərkibdə yaradılmışdı.
Höku mətin 1919 il 28 fevral və 10 may tarixli qərarları ilə vəkil Ələkbər bəy Xasməmmədov palatanınn böyük
sədri, keç miş Simfe ropol dairə məhkə məsin in prokuroru Olgerd Kriçinski is ə palatanın pro kuroru təyin edilmişdilə r.
Ali məh kə mə instansiyası olan Azərbaycan Məhkəmə Pa latası dairə məhkə mə lərinin fəaliyyətini yo xlayır, onların
qərarlarından apellyasiya şikayətlərinə, vəzifə c inayətlərinə, mülklərə sahiblik hüququ, əmla ka qəyyumluq qoyulması
haqqında işlərə baxır, notarius vəzifələrin i yerinə yetirird i.
AZƏRBAYCAN MĠLLĠ MƏRKƏZĠ (AMM), İ s t a n b u l d a - sovet-bolşevik hərbi müdaxiləsi nəticəsində
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin süqutundan sonra mü xtəlif xaric i ö lkə lərə mühacirətə get məyə məcbur olan
azərbaycanlıların istiqla l mübarizəsini vahid mə rkəzdən idarə et mək məqsədilə yaradılmış qurum. Məhə mməd Əmin
Rəsulzadə tərəfindən 1924 ildə İstanbulda yaradılmışdır. M illi Mərkə zin əsas məqsədi Şima li Azərbaycanda sovet
hakimiyyətinin devrilməsi və müstəqil milli dövlətin bərpa edilməsi id i. AMM Türkiyədə gizli fəaliyyət göstərərək, türkçü
ziyalıları ö z ətrafında birləşdirirdi. Təşkilatın Mərkəzi Ko mitəsinə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (sədr), Xəlil bəy
Xasmə mmədov, Mustafa bəy Və kilov, Əbdülə li Əmircanov, Əkbər ağa Şey xülisla mov da xil id ilə r. AMM təşkilatlan maqla
yanaşı, Şimali A zərbaycanda cərəyan edən hadisələri dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq məqsədilə nəşriyyat fəaliyyəti də
göstərirdi. Türkiyə höku məti SSRİ-n in tələb i ilə 1927 ildə AMM-ə yard ımı dayandırdı. Otuzuncu illərin əvvəlində AMM
daxilindəki fikir ayrılıq ları və ixt ilaflar dərinləşdi. AMM-in İstanbuldan Paris ə, yaxud Va rşavaya köçürülməsi məsələsi də
fikir ayrılığı doğururdu. AMM Azərbaycandakı gizli "Müsavat" təşkilatı ilə əlaqə yaradaraq ona təlimatlar göndərir,
təşkilatın sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizəsini istiqa mətləndirird i.
AMM-in nümayəndəliyi 1951 il noyabrın 30-da Mün xendə Şə rqi Avropa, Qafqa z və Türküstan mühacirlərinin
toplantısında iştirak etmiş, 1952 il dekabrın 11-15-də orada Gürcüstan, Şimali Qafqaz milli mərkəzləri ilə birlikdə konfrans
keçirmişdi. Konfransın qəbul etdiyi Qafqaz Xalqları Bəyannaməsin i Azərbaycan tərəfindən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
imzalamışdı. Konfrans keçmiş Qafqaz respublikalarının müstəqilliyin i bərpa etmək uğrunda mübarizəni genişləndirmək
məqsədilə müvafiq milli mərkə zlə rin birgə fəaliyyətini təşkil et məyi zəruri saydı. Türkiyədəki mühacirlər a rasında siyasi
fəallığ ın art ması ilə ə laqədar olaraq Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1953 ildə AMM-i yenidən təşkil et miş və 25 nəfə rdən
ibarət genişləndirilmiş bir mə rkəz formalaşdırılmışdı. Mərkə zin işinə, əsasən, gənclər cəlb edilirdilər.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin vəfatından (1955) sonra AMM-ə Mirzəbala Mə mməd zadə, o, dünyasını dəyi-
şəndən sonra isə "müsavaf‖çı Əbdülvahab Yurdsevər rəhbərlik etmişdir. 1976 ildə Əbdülvahab Yurdsevərin vəfatı ilə AMM
sədrliyinə Kərim Odər seçildi. O, hə m də "Müsavat" partiyasmın başqam id i. Kərim Odərin vəfat ından sonra 1981 ildə
toplanan "Müsavat" və AMM Başqanlıq Divanı dr. Məhəmməd Azər Aran ı hər iki təşkilatın başqanı seçdi.
Azərbaycan milli istiqla l ideyası naminə fəa liyyət göstərən AMM 1988 ildə ermən i təcavüzka rlarının A zərbay-
cana qarşı qəsbkarlıq siyasətinin mahiyyətini dünya ictimaiyyətinə açıqlamaq məqsədilə fəal iş aparmış, Azərbaycanla
əlaqələri gücləndirməyə səy göstərmişdir.
AMM Şimali Azərbaycandakı sovet-bolşevik rejiminə qarşı istiqlal ideyalarının yaşamasında və təbliğ o lunma-
sında mühüm rol oynamışdır. AMM hazırda Türkiyədə fəaliyyətini davam etdirir.
Əd.: İbrahimli X., Azərbaycan siyasi mühacirəti, B., 1996; Oruclu M, Azərbaycanda və mühacirətdə "Müsavat" partiyasının
fəaliyyəti (1911-1992), B., 2001.
"AZƏRBAYCAN MĠLLĠ MƏRKƏZĠ" ("AMM"), Bakıda - g izli təşkilat. A zərbaycan SSR Dövlət Siyasi
İdarəsinin "Azərbaycan Milli Mərkəzinin işi" adı altında apardığ ı istintaq işinə görə, bu mərkəz sovet hakimiyyətini
devirərək, müstəqil Azərbaycan Respublikası qurmaq məqsədilə 1924 ildə Ba kıda yaradılmışdı. Mərkəzə ziyalılar, o
cümlədən Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin keçmiş nazirləri və üzv ləri, "Müsavat" və "İttihad" partiyalarının
nümayəndələri rəhbərlik ed ird ilər. İstintaqa görə "AMM" gələcək müstəqil Azərbaycan Respublikası üçün iqtisadi baza
yaratmaq məqsədilə hakim partiya və dövlətin şüarlarından öz xeyrinə istifadə et məli id i. "AMM" ilk mə rhələdə ə məli
fəaliyyətini sənaye və kənd təsərrüfatının bütün sahələri üzrə milli kapita lın yerləşdirilməsi məsələsinə yönəltmişdi. Sovet
hakimiyyətinin özünü məhv edəcəyinə və yenidən doğulacağına olan bütün ümidlərin itdiyi bərpa dövrü başa çatdıqdan sonra
mə rkə zin fəa liyyət taktikası fəal mübarizəyə və sənayenin birbaşa dağıdılmasına yönəldilmişdi. İstintaq işinə görə "AMM"-
in fəa liyyətinin ikinci dövrü üs yançı dəstələr yaratmaq, A zərbaycan diviziyasının milli hissələrində hərbi təşkilat yaratmaq və
s. yollarla sovet hakimiyyətini devirmək uğrunda silahlı mübarizə dövrüdür. "AMM" sovet hakimiyyətinə qarşı birgə mübarizə
aparmaq üçün "Birləşmiş Zaqafqaziya Ko mitəsi" yaratmış, "Müsavat" və "İttihad" partiyaları ilə birləşmişdi. Dağıstanda sovet
hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparan təşkilatla və kəndli partiyası ilə də əlaqə yaradılmışdı. "AMM" öz fəaliyyətində Parisdə
Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi "Qafqaz Siyasi Mühacirlərinin Birləşmiş Ko mitəsi" və Məhəmməd Əmin
Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi "Müsavat"ın İstanbul bürosunun siyasi məra mna mələ rin i rəhbər tutmuşdur. "AMM-in işi"
üzrə hazırlan mış ittihamnamədə 53 nəfərin ad ı çəkilir.