188
Uzun və hərtərəfli mü za kirə lərdən sonra Milli Şura Azərbaycanın İstiqlal bəyannaməsini qəbul etdi. Bəyannamədə Cənub-
Şərqi Qafqazda müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradıld ığı, müstəqil dövlətin idarə formasının xalq cü mhuriyyəti olduğu,
yeni yaranmış dövlətin xarici ölkələrlə, xüsusilə öz qonşuları ilə yaxın qonşuluq əlaqələri yaradacağı milli, din i, sinfi
mənsubiyyətindən, cinsi və sosial vəziyyətindən asılı o lmayaraq, əra zisində yaşayan bütün əhalinin vətəndaşlıq
hüquqların ın təmin olunacağı, ölkədə yaşayan xalqların müstəqil inkişafı üçün şəraitin yarad ılacağı, Müəssislər Məclisi
çağırılana qədər ölkəyə siyasi rəhbərliyi ü mu mi səsvermə yolu ilə seçilmiş üzvlərdən ibarət Milli Şuranın və Milli Şura
qarşısında məsul olan Müvəqqəti Höku mətin həyata keçirəcəyi bildirilird i.
Milli Şura elə həmin iclasında Fətəli xan Xoyski başda olmaqla A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ilk Müvəqqəti
Höku mətin i - birinci Höku mət kabinetini də yaratdı.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin (AXC) yaradılması və elan olunması ilə bağlı təşkilati işləri 1918 il mayın 28-dən
Tiflisdə yerinə yetirən Azərbaycan Milli Şurası və Hö ku məti ö lkəyə rea l rəhbərliyi həyata keç irmə k üçün iyunun 16-da
Gəncəyə köçdü.
Azərbaycan Milli Şu rası və Hö ku məti Gəncədə ciddi çət inliklərlə ü zləşdi. Bakıdan qaç mış milli burjuaziyanın və
Gəncə quberniyasının müflisləşmiş mülkədarlarının nü mayəndələri burada "daha çox inqilabi ruhlu Azə rbaycan Milli Şurası
və Höku mətinə" qarşı geniş təbliğat aparırdılar. On lar hələ mayın a xırlarında Gəncəyə gəlmiş və burada rea l hakimiyyətə
ma lik olan Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşa ilə sıx ə laqə yarat mışdılar və ona A zərbaycan Milli Şurası və
Höku məti barədə yanlış məlu matlar vermişdilər. Həm bu səbəbdən, həm də digər mü lahizələrə görə Nuru paşa Milli Şuraya
və Azərbaycan Höku mətinə et imadsızlıq göstərdi.
Be lə b ir şəraitdə 1918 il iyunun 17-də Gəncədə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə M illi Şuranın iki ta rixi
iclası keçirildi. Bu iclaslarda Milli Şura və Azərbaycan Hö ku məti ətrafında yaranmış mürəkkəb şərait ço x gərgin vəziyyətdə
ətraflı mü zakirə olundu. Milli Şura, ço x çətinliklə əldə olun muş razılıqdan sonra, o zaman mü mkün o lan yeganə düzgün
addım atdı: bütün səlahiyyətləri yeni yarad ılacaq Müvəqqəti Höku mətə verməklə, daha münasib vaxta qədər özünü
buraxmağı qərara aldı.
Fətəli xan Xoyski Tiflisdə yaratdığı birinci Höku mət kab inetinin qısa müddətdəki fəaliyyəti haqqında hesabat
verərək, ö z Höku mətin in istefasını qəbul et məyi M illi Şuradan xah iş etdi. M illi Şura Fətə li xan Xoyskin in birinci
Höku mətin in istefasını qəbul edərək, Hö ku mətin təşkilini yenidən ona tapşırdı. Milli Şura Fətəli xan Xoyskinin təklif etdiyi
yeni, ikinci Müvəqqəti Höku mətin tərkib ini təsdiqlədi və iclasın sonunda ikinci Müvəqqəti Hökumətin hüquq və vəzifələri
barədə, həmç inin A zərbaycan Milli Şurasının bura xılması haqqında iki mühü m qərar qəbul etdi.
1918 il iyunun 17-də Gəncədə fəaliyyətini dayandırmağa məcbur olmuş Azərbaycan Milli Şurası beş aydan sonra-
həmin il noyabrın 16-da türk əsgərləri Azə rbaycandan gedəndən sonra və ingilis generalı To mson başda olmaqla müttəfiq
qoşunların Bakıya gəlməsi ərəfəsində fəaliyyətini yenidən bərpa etdi. İclasda Azərbaycan Hö ku mətinin başçısı Fətəli xan
Xoyski Milli Şura ü zvlərinə mü raciətlə çıxış etdi və Höku mətin Müəssislər Məclisinin çağınlmasının təşkilinə vaxtı
çatmadığından bu vəzifəni Milli Şuranın öz üzərinə götürməsini xahiş etdi. Milli Şura bu təklifə razılıq verdi.
Azərbaycan Milli Şurasın ın 1918 il noyabrın 19-da Məhə mməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçən növbəti
iclasında 120 nəfərdən ibarət Parlament yaratmaq haqqında Azərbaycan Höku mətinin təqdim etdiyi qanun layihəsi
mü zakirə və qəbul olundu.
Azərbaycan Parla mentinin təsisi ilə bağlı M illi Şuranın Məhə mməd Əmin Rəsulzadə tərəfindən imza lan mış "Bütün
Azərbaycan əhalisinə!" müraciətna məsi noyabrın 29-da hə m A zərbaycan, həm də rus dillə rində dərc edildi. Müraciətdə yeni
yaradılacaq A zərbaycan Parlamentin in ilk iclasının 1918 il dekabrın 3-də açılacağ ı elan olunurdu. La kin Bakıda fəaliyyət
göstərən ermən i və rus milli şuraları general To msonun bu arada Bakıya g əlməsindən istifadə edərək, A zərbaycan
Parlamentinin açılışına hər vasitə ilə mane o lmağa cəhd göstərdilər. A zərbaycan Höku mətinin general To msonla apard ığı
danışıqların uzan ması nəticəsində Parlament ö zünün ilk iclasını dekabrın 3-də deyil, 7-də keçirməli oldu. Parlamentin ilk
iclasın ı giriş sözü ilə Milli Şuranın sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə açaraq geniş nitq söylədi. Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətinin qanunverici orqanı olan Parlamentin işə başlaması ilə A zərbaycan Milli Şurasın ın fəaliyyətinə xitam
verild i.
Əd.: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament (stenoqrafik hesabat), c. l, B., 1998; Aзepбaйджанская
Демократическая Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998; Paşayev A., Açılmamış səhifələrin
izi ilə, B., 2001.
AZƏRBAYCAN MĠLLĠ ġ URAS ININ BURAXILMAS I HAQQINDA QƏRAR- 1918 il iyunun 17-də qəbul
edilmişdir. Belə ki, iyunun 16-da Gəncəyə köçən Azərbaycan Milli Şurasının və Hökumətinin tərkib inə etimadsızlıq siyasi
böhrana səbəb olmuşdu (bax İyıın böhranı (1918)). Azərbaycanın Türkiyəyə ilhaq edilməsinin tərəfdarı olan lar Milli
Şuranın və Hö ku mətin işini pozmağa cəhd etdilər. Yaran mış mürəkkəb siyasi şəraitdə Azərbaycanın dövlət müstəqilliy ini
qoruyub saxla maq na minə Milli Şuranın bura xılması qəra ra alındı. Qə rarda deyilirdi ki, A zərbaycanın ağır da xili və xa ric i
vəziyyətini nə zərə ala raq, bütün hakimiyyət Fətəli xan Xoyskinin s ədrliyi ilə təşkil olunan Höku mətə verilir və bu Höku mət
öz hakimiyyətini q ısa müddətə çağırılmalı olan Müəssislər Məclisindən başqa heç kəsə güzəştə getməməlidir.
Əd.:
Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998;
AZƏRBAYCAN MĠLLĠ ġ URAS ININ SƏDRĠ 1918 il mayın 28-də Tiflisdə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətini
elan etmiş ko llegial quru mun - ilk A zərbaycan Parlamentin in sədri.