187
Sovet Azərbaycanında yeridilən ayrı-seçkilik siyasəti, a zərbaycanlılara ina msızlıq, dövlət və hakimiyyət orqanla -
rına işə götürülən zaman qeyri-azərbaycanlılara, xüsusən, ermənilərə üstünlük verilməsi narazılığa səbəb olan əsas amillər
idi. "AMM"in əsas siyasi platforması sovet hakimiyyətini devirmə k, ya lnız bundan sonra baxışlardakı fikir ayrılıqla rını
çözmək idi.
İstintaq materiallarından aydın olur ki, "AMM" Qərbi Avropa ölkələrinə, xüsusilə İng iltərəyə daha ço x meyl gös-
tərird i. Bu meyl İstanbuldakı və Pa risdəki Azə rbaycan mühacir mə rkə zlərinin fəa liyyəti ilə və göstərişləri əsasında
formalaşmışdı. "AMM"in Mərkəzi Ko mitəsi vardı. MK-n ın əsas vəzifəsi Parisdəki və İstanbuldakı mühacir mərkəzləri ilə,
Ermənistan və Gürcüstandakı hə mfikirləri ilə fəa liyyətlərini tənzimlə mə k üçün Zaqafqaziya Birləşmiş Ko mitəsi ilə,
"Müsavat" və "İttihad" partiyaları ilə, Moskvadakı "Sənaye" və "Kəndli" partiyaları ilə əlaqə saxlamaq, üsyan za manı
fəaliyyətlərin i tən zimlə mək üçün Dağ ıstandakı antisovet təşkilat larla müntə zə m əlaqə sa xla maqdan ibarət id i. Mərkə zin
mü xtəlif filialları vard ı. Mərkəzin rəhbərliyi altında sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, ideoloji, üsyançı dəstələr hazırlayan
qəza ko mitə ləri, hərb i təşkilatla rda, xüsus ən Azərbaycan diviziyasında işləyən hərbi qrup fəaliyyət göstərirdi.
"AMM" MK rəhbərliyin in tərkibinə Mə mməd Həsən Hac ınski (Zaqafqa ziya Dövlət Plan Ko mitəsinin sədr müa -
vini), Xudadat bəy Məlik-Aslanov (Dövlət Plan Ko mitəsinin sənaye bölməsin in müdiri), Firu z bəy Ordubadski (ASSR DPK
sədrinin müavini), Əh məd bəy Pepinov (DPK-n ın məsul işçisi), Rza Şabanov (DPK-n ın kənd təsərrüfatı bölməsinin müdiri),
Çingiz İldırım, Məhəmməd Xəlilov (ZSFSR XTNS sədrinin müavin i), Məhəmməd Mullayev (ASSR XTNS rəyasət
heyətinin üzvü), Zeynal Tağ ıyev (V.İ.Lenin adına fabrikin keç miş müdiri), Ələsgər bəy Bəylərbəyov (Bakı Sovetinin və
"Azsutəsərrüfatı"nın keç miş mühəndisi) və M irzə Lət if M irzəyev da xil idilər. On lar bütün sahələri əhatə edən qruplarla
əlaqə saxlayırdılar.
1928 ilin əvvəllərində Pa risdəki siyasi mühacir mə rkə zlərinin göstərişi əsasında yaradılmış Qa fqazın Müstəqilliyi
Komitəsinin analoji forması kimi Zaqafqaziya Birləşmiş Ko mitəsi yaradıld ı. Ko mitəyə Azərbaycandan - Məmməd Həsən
Hacınski, Məhəmməd Xəlilov və Cəfər bəy Rüstəmbəyov, Gürcüstandan - Çiçinadze və A lşibay, Ermənistandan - Ter-
Qaza ryan və İ.Arutyunov daxil id ilə r. "AMM" İstanbuldakı və Pa risdəki türk siyasi mühac irləri vasitəsi ilə maliyyə kö məyi
alırdı. Maliyyə yardımı "AMM"-ə qeyri-leqal yo lla çatdırılırd ı.
"AMM" azərbaycanlı gənclər və ziyalıla r arasında milli dirçə lişə nail olmağa çalışırd ı. "AMM"ın qarşıya qoyduğu
əsas vəzifələrdən biri də partiya-sovet aparatında milli kadrların yerləşdirilməsi idi.
"AMM" Parisdəki siyasi mühacirət mə rkə zi və İstanbuldakı Azərbaycan Milli Mərkəzi ilə ə laqə saxlay ır, onla rdan
müvafiq tapşırıq lar alırdı. Milli Mərkəzin xarici mühacirət mərkəzləri ilə əlaqəsi 1926 ildə keçmiş mühacirət Yaqub Vəzirov
İstanbuldan qayıtdıqdan sonra yaradılmışdı. Xaricdəki mühacirət mərkəzləri ilə yanaşı, onların Ərdəbil və Təbriz filialları
ilə də ə laqə sa xlanılırdı. İstintaq materia lla rına görə bu filialla r Paris və İstanbuldan gələn tapşırıqla rın çatdırılmasında
ötürücü məntəqə funksiyasını yerinə yetirirdilər. Ərdəbil qrupuna siyasi mühacirlər Qafar Qafarov və Cəfər Cəfərov, Təbriz
qrupuna Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə dəmir yol idarəsinin rəisi o lmuş Teymur bəy Məlik-Aslanov və Kəlbalı
xan Naxçıvanski daxil id ilər.
"AMM" yeni iqtisadi siyas ət (NEP) siyasətinin təsiri nəticəsində sovet hakimiyyətinin məhv olacağın ın "qaçıl-
mazlığın"a ümid bağlayaraq, ittifaq maraq larına qarşı çıxır və gələcək Azərbaycanın maksimu m iqtisadi təminatına nail
olmaq məqsədilə milli kapita lın möhkə mləndirilməsi üçün tədbirlər görürdü. Təşkilat ın planına ele ktrikləşdirmə ilə bağlı
Azərbaycanın müstəqil milli energetika bazasın ı yarat maq və zifəsi da xil id i. "AMM" nəqliyyat sahəsində də fəal iş aparırd ı.
Mərkə zin əsas məqsədi, ilk növbədə, Naxç ıvanla iqtisadi əlaqə saxlanılmasında böyük əhəmiyyəti olan Ba kı - Culfa də mir
yolu tikintisinin başa çatdırılması id i. Nu xa - Zaqatala, Şuşa - Qaryagin, Şuşa - Qubadlı şoselərin in salın ması da diqqət
mə rkə zində id i.
1931 il sentyabrın 30-da Azərbaycan SSR Dövlət Siyasi İdarəsi kollegiyasının məh kəmə iclasında, 1932 il fevralın
2-də isə Tiflisdə Zaqafqaziya DSİ ko lleg iyası yanında məh kə mədə "Azərbaycan Milli Mərkə zin in işi"nə baxılmış, onun
fəaliyyətinə son qoyulmuş, üzvlə ri isə mü xtə lif müddətlərə həbs cəzasına məhku m o lunmuşlar.
Əd.: Elşad Qoca, Sibir dərsi, B., 2000.
AZƏRBAYCAN MĠLLĠ ġ URAS I - Rusiyada Fevral inqilabından (1917) sonra Cənubi Qafqazın türk-müsəlman
əhalisi tərəfindən Ümu mrusiya Məclisi-müəssisanına (Parlamentinə) seçilmiş deputatlardan ibarət qanunvericilik
səlahiyyətinə malik o lan hakimiyyət orqanı. Zaqafqaziya seyminin Müsəlman frak siyası əsasında forma laşmışdı.
Zaqafqaziya seymi dağıld ıqdan bir gün sonra - 1918 il may ın 27-də Sey min Müsəlman fraksiyasının bütün üzvləri
Azərbaycanın istiqla liyyətini e lan et mək və müstəqiı dövlət yarat maq məqsədilə Tiflisdə toplaşaraq, hərtərəfli mü za-kirədən
sonra, yaranmış tarixi şəraitdə Azərbaycanın idarəsini öz ü zərlərinə götürmək qərarına gəldilər və Azərbaycan Milli
Şurasının yaradıldığını elan etdilər. Milli Şuran ın rəyasət heyətinə "Müsavat" partiyasından Məhəmməd Əmin Rəsulzadə,
Həsən bəy Ağayev, Məmməd Həsən Hacınski, Nəsib bəy Yusifbəyli, Xə lil bəy Xas mə mmədov, Mə mməd Yusif Cəfərov,
sosialistlər b lokundan Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Ca mo bəy Hacınski, Əkbər ağa Şey xülisla mov, "İttihad" partiyasından
isə Xosrov Paşa bəy Sultanov daxil o ldular. Məhə mməd Əmin Rəsulzadə M illi Şu ranın sədri (bu za man o, Batumda türklə rlə
danışıqlar aparırdı), doktor Həsən bəy Ağayev isə onun müavini seçildilər.
Mayın 28-də Tiflisdə, keçmiş Qafqaz canişininin iqa mətgahında Həsən bəy Ağayevin sədrliyi ilə Milli Şuranın
iclası keçirildi.