190
Sonra 1894-95 illərdə doğulmuş və islam d ininə mənsub gənclərin xid mətə çağırılması barədə qərar qəbul edildi. Çağırış -
səfərbərlik işinin təşkili, bu sahədə mövcud olan əyintilərin qarşısının alınması üçün Daxili İşlər Na zirliyinin sərəncamına 5
min rubl vəsait ayrıldı. Hö ku mətin qərarı ilə Yelizavetpol ə xzi-əsgər (əsgərliyə çağırış və ya hərbi çağırış) idarəsi
Azərbaycan ə xzi-əsgər idarəsi adlandırıld ı və bütün ölkə üzrə çağırış işinin təşkili bu idarədə cə mləşdirild i.
Ordu quruculuğunun ilkin mərhələsi S.Şau myanın başçılıq etdiyi Bakı Ko missarlığı daşnak-bolşevik hərbi qüvvə-
lərinin Gəncə istiqamətində fəa l döyüş əməliyyatlarına başlaması ilə bir va xta düşdüyündən ciddi çətinliklərlə qarşılaşdı.
Çünki yeni qoşun hissələrinin formalaşdırılması, çağırış və təchizat işlərin in yaxşılaşdırılması gərgin döyüşlərin aparılması ilə
eyni vaxta düşmüşdü. Buna görə də Nuru paşanın başçılıq etdiy i türk hərbi qüvvələri A zərbaycanı tərk edəndə Cü mhuriyyət
ordusu zəruri döyüş hazırlığ ı səviyyəsinə ma lik deyildi.
Ordu quruculuğunu gücləndirmək məqsədilə 1918 il noyabrın 1 -də Hərbi Nazirliyin yenidən bərpa edilməsi qə-
rara alındı. Hökumətin qarşısında duran tarixi vəzifələrin həllində bu struktura ço x böyük əhəmiyyət verild iyi üçün ilk vaxtlar
ona rəhbərliy i Na zirlər Şurasın ın sədri F.x.Xoyski öz ü zərinə götürdü. Na zir müavin i is ə ta m a rtilleriya generalı Sə məd bəy
Mehmandarov təyin edildi və nazirliyin forma laşdırılması ona tapşırıldı. Ordu quruculuğu prosesin ə rəhbərlik edəcək
mə rkə zi hərb i idarəet mə orqanla rın ın təşkilinə başlandı. Qısa müddət ərzində Hərbi Nazirliyin aparatı yaradıld ı. Noyabrın 15-
də ordunun Ümu mi qərargahın ın təsis edilməsi barədə S.Meh mandarovun müvafiq ə mri imzalandı.
Mudros barışığının (1918) şərtlərinə görə müttəfiq dövlətlər ad ından Bakıya göndərilən ing ilis qüvvələrinin
ko mandanı general To mson hələ Azərbaycana gəlməmiş türk qoşunları kimi, Azərbaycan qoşunlarının da 1918 il noyabrın
17-dək Ba kıdan çıxarılmasını tə ləb etdi. Çünki To mson, öz ölkəsinin xarici siyasətinə uyğun olaraq, Bakın ı istər iqtisadi
baxımdan, istərsə də hərbi-siyasi baxımdan mühüm strateji mərkəz sayırdı və ona nəzarəti tamamilə ö z əlində saxlamaq
istəyirdi. O, müstəqil Azə rbaycan Höku mətin i tanımaq istəmədiy i kimi, onun nəzarəti alt ında olan hərb i qüvvələrə də etibar
etmird i. Ona görə 1918 il noyabrın 22-də Hərbi Nazirlik Gəncəyə köçürüldü. İngilis ko mandanlığı nazirliy in Bakıdan
kənarda fəa liyyət göstərməsinə etira z et mird i.
1918 il noyabrın 27-dən dekabrın 3-dək Gəncə və Ağdam ətrafındakı hərb i h issələrə səfər edən S.Meh mandarov
şahidi olduğu nöqsanları ü mu miləşdirərək, xüsusi əmrlə hissə komandirlərindən onların aradan qald ırılmasını tələb etdi.
1918 ilin sonu - 1919 ilin əvvəllə rində Hərbi Nazirliyin rəhbərliyində və strukturunda qismən dəyişiklik ed ild i. Na -
zirlər Şurasının 25 dekabr 1918 il tarixli qərarı ilə ta m art ille riya generalı Sə məd bəy Mehmandarov hərbi nazir, 29 dekabr
1918 il tarixli qərarı ilə isə general-leytenant Əlağa Şıxlinski hərb i nazirin müav ini təyin ed ild i.
Ordu quruculuğunda müsbət dəyişikliklər baş verdikcə mövcud idarəetmə strukturları da təkmilləşdirilirdi. Hərb i
nazirin 1918 il 31 dekabr tarixli 40 saylı əmrilə Ümu mi qərargahın tərkibindəki topçu şöbəsinin əsasında Topçu idarəsi
yaradıldı. İdarə texn iki və təftiş bölmələrindən ibarət idi. Texn iki bölmə Azərbaycan ordusunun bütün nizami h issələrinin
topçu texnikası, sursat və ləvazimatla təchiz o lunması, bütünlükdə, topçu əmlakın ın mühafizəsi ilə məşğul olmalı, bunun
üçün lazımi metodiki göstərişləri hazırlamalı, təftiş bölməsi isə topçu hissələrinin döyüş hazırlığ ı ilə məşğul olmalı və bunun
üçün zəruri olan təlimatları, həmçinin metodiki sənədləri hazırlamalı idi.
191
Bir qədər sonra Ümu mi qərargahın tərkibindəki İstehkamat şöbəsi də
İstehkamat idarəsinə çevrildi.
Nazirliyin rəhbərliyi hərbi xid mət in təşkilinin hüquqi əsasda
nizamlan masına xüsusi diqqət yetirird i. Azərbaycan ordusunun qanunvericilik
bazasını qısa müddətdə yaratmaq mü mkün olmadığ ı üçün, hərbi nazirin 1919
ilin əvvəlində imzaladığ ı ə mrlə keç miş Rusiya imperiyasında 1917 il yanvar
ayının 1-dək qəbul edilmiş hərbi qanunvericilik aktları, müvəqqəti olaraq,
qüvvədə saxlanıldı. Bura hərbi n izamnamələr, döyüş təlimatları, hərbi xid mətin
bütün sahələrini tən zimləyən sənədlər, səfərbərlik, hərbi məhkəmə işlərinin
aparılması ü zrə təlimatlar və s. daxil idi. Lakin bu qanunvericilik aktlarının
Azərbaycanın müstəqilliyi, milli orduda xid mət in bu və ya digər tələbləri ilə
uyğun gəlməyən cəhətləri ləğv edilir, həmin məqamlar təkmilləşdirilir və ya yenisi ilə əvəz o lunurdu. Həmin qanunvericilik
aktlarına uyğun olaraq, Rusiya ordusunda tətbiq edilən hərbi rütbələr o lduğu kimi, hərbi rütbələrin fərq lən mə nişanları o lan
poqonlar isə təkmilləşdirilə rək Azə rbaycan ordusunda istinad edilməyə başlandı. Əsgər heyəti üçün çavuş və baş çavuş
rütbələri tətbiq edildi. Zabit rütbələri isə aşağıdakı kimi idi: praporşik, podporuçik, poruçik, ştabs-kapitan, kapitan
podpolkovnik, polkovnik, general-mayor, general-leytenant, tam general. Süvari qoşunlarında tətbiq edilən rütbələr qis mən
fərqli idi - praporşik, kornet, poruçik, ştabs -kapitan, rotmistr, podpolkovnik, polkovnik, general-mayor, general leytenant,
tam genara l.
Rütbələrin fərqlən mə n işanları o lan poqonlar da Rusiya ordusunda istifadə olunan poqonlar id i. Ancaq həmin
pcqonların üzə rində "Azərbaycan" sözü yazılmışdı. Hə rbi nazirin 1918 il 27 dekabr tarixli 34 saylı ə mri ilə hərbi qulluqçular
arasında salamlaş manın A zərbaycan dilində və azərbaycanlıların salamlaşma ənənələrinə uyğun aparılması təmin olundu.
Azərbaycan dili orduda da dövlət dili kimi qəbul edildi. Qeyri-azə rbaycanlı zab itlərdən bir ay müddətində, heç
olmasa, ko manda sözlə rin in a zərbaycanca qarşılıq larını öyrənmə k və əsgərlə rə A zərbaycan dilində ko manda vermə k tə ləb
olunurdu. Bu tələbi yerinə yetirə b ilməyən zabit lər dərhal ordudan xaric ed ilməli idilər. Azə rbaycan dilin in öyrənilməsi və
savadsızlığın ləğvi üçün orduda müvafiq kurslar yaradıldı və həmin kursların aparılmasına təcrübəli mütəxəssislər cəlb
olundu. Hərbi qulluqçularim geyim formasında milli üsluba uyğun dəyişikliklər ed ild i. Bununla əlaqədar yaradılan xüsusi
ko missiyaya general-leytenant Əlağa Şıxlinski sədrlik edirdi. Ko missiyanm hazırladığ ı geyim forması 1919 il yanvarın 11-
dən rəsmiləşdirild i.