216
O, pro kurordan və onun iki yoldaşından ibarət olan Azə rbaycan Məhkəmə Palatasının pro kuror nəza rətinə tabe id i.
Bakı dairə məhkəməsində prokuro r nəzarəti ilə məşğul olan şəxslərin-pro kurorun və onun beş yoldaşının fəaliyyəti
haqqında Azərbaycan Məhkəmə Palatasının prokuroruna hər ay hesabat göndərilirdi. Pro kuror nəzarəti icraatda olan
işlərə nəzarət edir, onlara dair şifahi və yazılı təkliflər verir, polis meysterlərin gündəlik raportlarına baxırdı. Fövqəladə
mühü m hallarda istintaqın gedişinə rəhbərlikdə bilavasitə iştirak etmək üçün, sahə müvəkkilindən əlavə, prokuro run
məşğul olmayan bütün yoldaşları da hadis ə yerinə gedirdi. Prokuror nəza rətinə həbslə, və zifə po zuntuları ilə bağlı daha
mühü m və 1919 il dekabrın 1-dək baş vermiş işlərə xüsusi diqqət yetirmək tapşırılmışdı.
Əd:.
Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920), 1998; Законодательные акты (сборник документов),
Б., 1998.
BAKI-DƏ RBƏND DƏ MĠR YOLU - Bakın ı Də rbəndlə birləşdirən də mir yol xətti. Mə rkə zi Rusiyanı
Qafqa zla b irləşdirən də mir yolu mag istralın ın inşasına dair təklif və layihələ r 19 əsrin 50-c i illə rindən irəli sürülməyə
başlasa da, bu sahədə ilk addım Moskvadan Krıma doğru inşa edilən dəmir yolu üzərindəki Taqanroq stansiyasından
Rostova xətt çəkilməsi oldu. 1872-75 illərdə isə Rostov-Vladiqafqa z də mir yolu çəkild i. Bu yolu inşa etmiş "Vladi-
qafqaz də mir yolu ə miyyəti" Vlad iqafqaz-Petrovsk dəmir yolunu çəkməyə başladı və 1894 ildə onu rəsmən istifadəyə
verdi.
19 əsrin 90-cı illərində Bakının və bütövlükdə Cənubi Qafqazın də mir yolu vasitəsilə birbaşa Mərkəzi Rusiya
ilə birləşdirilməsi dövlət əhə miyyətli tədbir kimi qarşıya qoyuldu. Bunu nəzərə a lan çar höku məti 1896 ildə Port-
Petrovsk-Dərbənd xəttin in, 1897 ildə isə Dərbənd-Ba kı xəttinin inşasına icazə verdi. " Vladiqafqaz dəmir yolu cəmiyyəti"
hər iki də mir yolu xəttinin tikintisinə başladı. 1905 il apre lin 5-də Port-Petrovsk-Dərbənd (u zunluğu 130 k m), iyu lun
15-də isə Dərbənd-Ba kı (u zunluğu 231,5 k m) dəmir yolu xət ləri istifadəyə verild i. Bakı-Port-Petrovsk dəmir yolu
mag istralın ın Biləcəri-Dərbənd sahəsində 11, Dərbənd-Petrovsk sahəsində 5 stansiya inşa edildi, həmçinin, qatarlara
texn iki xid mət, pa rovoz və vaqonların cari tə miri və sazlan ması üçün Biləcəri, Dərbənd və Port -Petrovskda dövriyyə
depoları yaradıldı.
Bakı-Dərbənd-Port-Petrovsk dəmir yolunun işə salınması ilə Cənubi Qafqaz dəmir yolu Ümu mrusiya dəmir
yolu şəbəkəsinə qoşuldu, Azərbaycanın və bütövlükdə, Cənubi Qa fqazın sərvətlərinin ucdantutma Mərkəzi Rusiyaya
daşınmasına başlandı. Bu da dəmir yolu nəqliyyatının işində gərginliyi ildən-ilə artırırdı. Məsələn, Birinci dünya müha-
ribəsi (1914-18) ərəfəsində 5 il ərzində nəqliyyat vasitələrin in dövriyyəsi 1,5 dəfədən ço x art mışdı. Müharibənin
başlanması isə imperiyanın hər yerində olduğu kimi, Vladiqafqaz, o cü mlədən Bakı-Dərbənd dəmir yol xəttində
böhranlı vəziyyət yaratdı. Cəbhənin artmaqda olan ehtiyaclarını ödəmək, hərbi yüklərin ləngimədən daşın masını
təmin et mə k üçün daşıma vasitələ rin in intensiv istismarı vaqon və parovozların sıradan ç ıxmasına, nəticədə də mir yolu
nəqliyyatında böhranın dərinləşməsinə gətirib ç ıxa rdı. 1917 ilin sonunda Qafqaz cəbhəsindən Rusiyaya qayıdan yüz
minlə rlə rus hərbçisi də də mir yolu stansiyalarına və daşıma vasitələrinə ağır ziyan vurdu.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti 1918 ilin payızında Ba kı-Petrovsk də mir yolunun işini qaydaya salmaq üçün
addımlar atdı. Belə ki, Bakının taxılla normal təminatı bu xəttin işindən birbaşa asılı id i. 1919 il yanvarın 9-da Azər-
baycan Hökuməti Şimali Qafqaz Dağlılar Respublikası höku məti ilə 60 vaqon buğda alın ması haqqında müqavilə
bağladı. Lakin 1919 ilin iyununda Denikin ordusunun Dağıs tanı və Dərbəndi tutması A zərbaycanın Şimali Qafqazla
nəqliyyat əlaqəsini kəsdi. A zərbaycan tərəfi Ba kı ilə Rostov arasında dəmir yolu ə laqəsini bərpa et mə k üçün 1919 il
sentyabrın 11 -də Denikin in Cənubi Qafqazdakı nü mayəndəsi ilə ilkin razılaşma aktı imzaladı. Lakin Denikinin Azər-
baycana düşmən münasibəti bunun reallaş masına imkan verməd i.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət i Bakı ilə Ya la ma stansiyası arasında qatarların norma l hərə kətin i
1919 il ə rzində bərpa edə bildi. Hə min ilin əvvəlində Port-Petrovsk istiqamət ində gündə 1 cüt qatar yola salınıb qəbul
edildiy i halda, 1919 ilin sonunda gündə 4 cüt qatarın qəbul edilib yola salınması təmin olundu. 1920 ilin yazında bu isti-
qamətdə qatarların sayını artırmaq üçün Yo lla r Na zirliy i Avropadan parovoz və vaqonlar alın ması məsələsini qald ırd ı.
Aprel işğalı (1920) bu sahədə çalışmaları yarımçıq qoydu.
Əd:
Azərbaycan Xalq Cümhuriyy əti (1918-1920). Parlament (stenoqrafik hesabatlar), 2 cilddə, B„ 1998; Aзepбaйджанская
Демократическая Pecnублика (1918-1920), Внешняя политика (документы и материалы), Б., 1998; Əliyev Q.Ə., Azərbaycan
neqliyyatı və iqtisadiyyatı (XIX əsr-XX əsrin ilk onilliklər), B., 2001.
BAKI DÖVLƏT UNĠVERS ĠTETĠ (BDU), B a k ı U n iv e r s it e t i , B a k ı D a r ü l f ü n u n u-müsəlman
Şərqində ilk Avropa tip li ali məktəb. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti tərəfindən təsis olun muş (1919), ölkədə ali təhsi-
lin və e lmin inkişafında əvəzsiz rolu olmuşdur. Ha zırda Azə rbaycan Respublikasının aparıcı təhsil ocağıdır.
BDU-nun açılması Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ən mühü m xid mətlə rindən biri olmuşdur. Ça r
mütləq iyyəti dövründə Rusiya imperiyası tərkibində Cənubi Qafqazda ali məktəb açılmadı. Fevral inqilabı (1917)
nəticəsində yaradılmış Müvəqqəti hökumət Cənubi Qafqazda vahid və yeganə ali mə ktəbi-Tiflisdə "rus universiteti"ni
açmaq niyyətində idi. Tiflisdə universitet açmaq üçün yerli Ali qadın kurslarının professorlarından ibarət ko missiya
yaradılmışdı. Ko missiyaya sonralar Bakı universitetin in yaradılmasında mühüm rol oynamış professor VX.Razumovski
başçılıq etdi. Ko missiya universitetin layihə və smetasını hazırlay ıb Zaqafqaziya Respublikası höku mətinin
mü zakirəsinə verdi.