212
Ko mmunist (bolşeviklər) Partiyasının Mərkəzi Ko mitəsi, Rusiya Ko mmunist (bolşeviklər) Partiyası Qafqaz Diyar
Ko mitəsinin Ba kı bürosu və fəhlə konfransı adından hakimiyyətin bolşeviklə rə verilməsi haqqında Parla mentə ulti-
matu m verildi. Parla ment, hərbi müda xilə şəraitində, a xşam saat 11-də hakimiyyətin bolşeviklərə verilməsi haqqında
qərar çıxarmağa məcbur oldu. Az sonra 11 -ci Qırmızı ordu hiss ələri Bakıya da xil oldu. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti
süqut etdi. Hakimiyyət Azərbaycan Hərbi-İnqilab Ko mitəsinin əlinə keçdi. Bakı Azərbaycan Sovet Sosialist Respuli-
kasının (A zərbaycan SSR-in) paytaxtı oldu.
Əd
.: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parla ment, cild 1 -2, B., 1998; (1918-1920).
Aзepбaйджанская
Демократическая Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998;
Lenin V.İ., Əsərlərin in tam
külliyyatı, c.51, B., 1984; Aşurbəyli S., Bakı şəhərinin tarixi (orta əsrlər dövrü), B.,1998;
Декреты Азревкома (1920-1921
гг.) Сборник докунментов,Б., 1988; Интернанициональная помощь XI армии в борьбе за победу советьской власти в
Азербайджане, Б., 1989; Мильман А., Политический строй в Азербайджане в XIX – начале XX веков, Б., 1966; Тагиев Ф.
А. История города Баку в первой половине XIX века (1806- 1859), Б., 1999.
BAKI AKS ĠZ ĠDARƏSĠ - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətində gəlir mənbələrin i möhkəmləndirmək
məqsədilə yaradılmış quru m. Hö ku mətin qəra rı ilə 1918 il oktyabrın 8-də, Zaqafqa ziya Aksizlər İdarəsin in ləğv
olunmuş 3-cü dairəsinin əvəzində yaradılmışdı. 3 sahəyə, sahələr isə rayonlara bölünürdü. İdarə yaradılana qədər spirtli
içkilərin satışı və istehlakı qadağan olunmuşdu. 1919 il avqustun 24-də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin
qərarı ilə qadağan götürüldü və Azərbaycan ərazisində spirtli içkilərin sərbəst satışına icazə verildi.
1918 il o ktyabrın 21-də konyak, meyvədən araqçəkmə zavodlarında ü zü mdən, eləcə də digər meyvə və
gilə meyvələ rdən çəkilən spirtə görə a ksiz tə miz spirtin hər vedrəsi üçün 50 manata, yüngül üzüm ş ərabların ın hər
vedrəsi üçün 10 manata və şa mpan şərabları üçün 20 manata çatdırılmışdı. 1919 il 6 mart tarixli qərarla hə min il
yanvarın 1-dən etibarən içkilərdən və tütündən patent rüsumu 10 dəfə artırıld ı.
BAKI-BATUM DƏ MĠR YOLU Ba kıın Qara dəniz sahili ilə birləşdirən dəmir yolu. Xə zər dənizi sahilindən
Cənubi Qafqa zın ortasından keç məklə, Qara dəniz sahilinə doğru dəmir yolu çəkilməsi ideyası ilk dəfə XIX əsrin 30-cu
illərində irə li sürülsə də, bu yöndə əməli işə yalnız 50-c i illə rin ortalarında başlandı. Ba kı-Tiflis-Pot i istiqamət ində
dəmir yolu magistralının inşası üçün gərəkli olan mühəndis-texniki və iqtisadi araşdırma lar aparıldı. La kin Rusiya
hökuməti maliyyə çətinlikləri ilə əlaqədar bu dəmir yolunun hissə-hissə çəkilməsinə qərar verdi. O zaman kı Qafqaz
canişininin irəli sürdüyü hərbi-strateji mü lahizələr əsas götürüldü və 1865 ildə, bütün əvvəlki lay ihələrin əksinə o laraq,
Cənubi Qafqa zda də mir yolu çəkilməsinə Bakıdan deyil, ə ks istiqa mətdən - Potidən başlandı. 1867 ildə Poti-Tiflis
dəmir yolunun inşası ingilis kapitalistləri T.Parkins və F.Pauerin yaratdıqla rı şirkətə konsessiyaya verildi. İngilis şirkəti
294 k m u zunluğu olan bu dəmir yolu xəttin i 1872 ildə istifadəyə verdi.
19 əsrin 70-c i illərində Abşeron yarımadasında neft sənayesinin sürətli inkişafı və Poti-Tiflis də mir yolunun
zərə rlə işlə məsi ça r höku mət ini tezliklə Ba kı ilə Tiflis arasında də mir yolu inşasına başlamağa vadar etdi. 1879 ildə çar
II Aleksandr Bakı-Tiflis dəmir yolunun tikintisinə icazə verdi. 1883 il mayın 8-də bu dəmir yolunun rəsmi istismarına
başlandı. Bakı-Tiflis dəmir yolunun ü mu mi uzunluğu 548,3 km idi, üzərində 26 stansiya, 53 körpü inşa edilmişdi.
Bakı-Tiflis dəmir yolu ilə eyni vaxtda Poti-Tiflis dəmir yolu üzərindəki Samtredi stansiyasından Batu m
limanına dəmir yolu xətti inşa edild i. Belə ki, Poti limanı o zaman böyük həcmdə yükləri qəbul edib yola salmağa
imkan vermird i, Batu m is ə Qara dənizin Qafqa z sahilində ən əlverişli liman idi. Sa mtredi-Batum xəttinin (u zunluğu
105,2k m) rəsmi açılışı 1883 il mayın 21-də o ldu və qatarla rın Ba kıdan Batu ma birbaşa hərəkət i başlandı. Hə m Ba kı-
Tiflis, hə m də Sa mt redi-Batu m də mir yolu xətlərini Rusiya kapita lı və çar a iləsi nümayəndələrinin aparıc ı ro l
oynadıqları "Zaqafqaziya dəmir yolu cəmiyyəti" inşa etmişdi. Rusiya höku məti 1889 ildə Bakını Tiflis və Qara dəniz
sahilləri ilə birləşdirən Cənubi Qafqa z də mir yolunu (CQDY) xəzinənin hesabına keçirdi.
CQDY Qafqaz diyarının sosial-iqtisadi in kişafında, xüsusən də Bakı neftinin dünya bazarına çıxarılmasında
mühü m ro l oynadı. Yük daşımalarının xeyli artması yük vaqonların ın, ilk növbədə, vaqon-sistern parkının sürətlə geniş-
ləndirilməsinə səbəb oldu. Məsələn, 1883 ildə istis mar edilən vaqon-sisternlərin sayı 400 ədəd o lduğu halda, 1890 ildə
5494 ədədə çatdırılmışdı. Bu art ım sonrakı onilliklə rdə də dava m edirdi. Bu da, ö z növbəsində, CQDY-nun bura xıc ılıq
qabiliyyətini yüksəlt mək zərurət i yaratdı. Bu məqsədlə 1888-90 illərdə Ba kı-Tiflis də mir yolu ü zərində əlavə 13
yarımstansiya inşa edildi, mövcud stansiyalar genişləndirildi, 1900-04 illərdə Bakı-Sabunçu, Biləcəri-Hacıqabul,
Yevla x-Ağstafa sahələrində 302 k m u zunluğunda ikinc i yol çə kild i.
Lakin Birinci dünya müharibəsinin doğurduğu çətinliklər, ilk növbədə, son dərəcə çoxalmış hərbi yüklərin
daşınması üçün dəmir yolu nəqliyyatının intensiv istismarı, gərgin qrafiklə işləyən parovoz və vaqonların hətta cari
təmir üçün də saxlan ma ması, ixt isaslı dəmiryolçuların cəbhəyə göndərilməsi böhranlı vəziyyət yaratdı. 1917-18 illərdə
hərbi ə məliyyatlar, xüsusən Qafqaz cəbhəsindən geri çə kilən 100 minlə rlə rus hərbçisin in daşıma vasitələ rin i və
stansiyaları ko rlamaları, Bakı Xalq Ko missarları Sovetinin daşnak-bolşevik rəhbərliyin in Qafqaz İslam Ordusunun
Bakı şəhərinə doğru irəliləməsini əngəlləmək üçün dəmir yollarını, körpüləri qəsdən dağıtması CQDY-nun Azərbaycan
hissəsində vəziyyəti daha da pisləşdirdi.
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti yarad ıld ıqdan sonra milli Hö ku mətin ilk addımlarından biri CQDY-nun Azər-
baycan hissəsinin müəyyən edilməsi, ö lkə da xilində və qonşularla norma l nəqliyyat əlaqəsinin yaradılması o ldu.