229
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin təşəbbüsü və tapşırığı ilə 1919 ilin mayında professor V.İ.Ra zu movski
başda olmaqla, təşkil olun muş ko missiya Bakı Dövlət Universitetinin təsis edilməsi haqqında qanun layihəsi
hazırlamışdı. Geniş mü zakirələrdən sonra Parlamentin qəbul etdiy i 10 maddəlik qanunda universitetdə 4 fakültənin -
tarix-filologiya (Şərq şöbəsi ilə birlikdə), riyaziyyat (fizika-riyaziyyat), hüquq (müsəlman hüququ və tarixinin tədris
edilməsi şərtilə ) və tibb fakü ltəsinin açılması nə zərdə tutulurdu. 1919-20 tədris ilində tibb fa kültəsinin ilk 4 kursu,
tarix-filologiya fa kültəsinin isə birinci kursu üçün müvəqqəti birillik ştat cədvəli və s meta təsdiq edilmişdi. Un iversitet
şurasına, Azərbaycan Höku mətin in razılığı ilə, yeni fakültə və kursların açılmasına smeta ü zrə hər il vəsait tələb etmək
səlahiyyəti verilirdi. Bütün fakültələ rdə Azə rbaycan (türk) d ilin in tədrisi məcburi idi.
Elm, maarif nazirliyi, şəhər idarəsi, neft sənayeçiləri qurultayı müvəkkillərindən təşkil o lunmuş Universitet
ko missiyasına rektor, ixtisaslar üzrə professorlar, dekanlar dəvət etmək səlahiyyəti verilmişdi. Şuranın, idarə heyəti və
fakültələrin səlahiyyətləri dairəsində təşkili ilk dəvət olun muş professorlara həvalə olunurdu. Un iversitetə klinikalardan
əlavə, Bakı şəhəri xəstəxanalarından istifadə etmək ixtiyarı verilird i. 1919-20 tədris ili üçün dövlət xəzinəsindən smeta
üzrə universitetin təşkili və təchizatına 5 milyon, universitet heyətinin və tədris hissəsinin təminatı, təsərrüfat xərcləri
üçün isə 11 milyon manata yaxın vəsait ayrılmışdı. Vəzifəli şəxslər (rektor, şura katib i və b.) mənzillə təmin
edilməd ikdə, onlara maaşların ın 1/4—i məbləğində mən zil haqqı vermək nəzə rdə tutulurdu.
Bakı Universitetinə Zaqafqaziya universitetinin və qeyri universitetlərin tələbələrin i universitet kursunun
davam etdiyi müddətdə, imtahan vermək şərti ilə, eyni kurslara qəbul etmək hüququ verilird i.
Kişilər və qadınlar universitetə bərabər hüquqla qəbul olunurdular. Qəbulda A zərbaycan təbəələrinə üstünlük
verilirdi (ba x hə mç inin Bak ı Dövlət Universiteti).
BAKI ƏMƏK BĠRJASI - tələb və təklif əsasında sahibkarlarla fəhlələr arasında vasitəçilik edən, habelə
əmək bazarının uçotu və tənzimlən məsi sahəsində fəaliyyət göstərən müəssisə. Bakı şəhər ictimai idarəsi tərəfindən
təsis olunmuşdu. Niza mna məsi 1918 il yanvarın 13-də Ba kı Şəhər Du masında təsdiq edilən b irja hə min ilin fevralından
fəaliyyətə başlamışdı. Birjanın proqra mının hazırlanmasında Petroqrad birjasının təcrübəsindən istifadə olunmuşdu.
Rusiya birjalarında tətbiq olunan qaydalar isə Alman iya bələd iyyə əmək birjaların ın təcrübəsinə əsaslanırdı. Əmək
bazarını tən zimləyən birjan ın yaradılması zəru rəti təsərrüfatın dağılmasından və işsizlikdən irəli gəlirdi.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti yarandıqdan sonra fəaliyyətini davam etdirən Bakı Əmək Birjası əhalinin
ümu mi məşğulluğunun təmin edilməsində müəyyən ro l oynamışdır. Bakı əmək b irjası əməyə tələb və təklifləri qey-
diyyata alır, işə götürülməkdə vasitəçilik xid məti göstərir, əmək bazarın ın statistikasını müəyyənləşdirdi. Birjanın
fəaliyyəti bütün əmək növlərin i əhatə edirdi. Birja hər iki tərə fə pulsuz xid mət göstərir, onları ya lnız peşə və işə
götürülmə şərtləri barədə məlu matlandırır, heç bir tövsiyə və zəmanət vermird i.
Bakı b irjası fəh lə peşə təşkilatların ın nümayəndələrindən və işə götürən təşkilatların təmsilçilərindən ibarət 8
nəfərlik ko mitə (hərəsindən 4 nəfə r) tərəfindən idarə olunurdu. Onun s ədrini və sədr müavinlərini Bakı şəhər duması
seçirdi. Bütün fəaliyyəti dövründə (1918, fevral -1919, noyabr) əmək birjası tərəfindən 14660 işsiz qeydə alın mış və
onların işlə təmin olun ması üçün 8569 iş yeri təklif edilmişdi.
BAKI Ə MƏ LĠYYATI (1920) - Sovet Rusiyasının
Bakın ı ələ keçirmək və A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətin i
devirib, bütün Şimali Azərbaycanı işğal etmək məqsədilə həyata
keçirdiyi təcavüzkar hərb i əməliyyat. Əməliyyata əsas hazırlıq
tədbirlərinə
1920 ilin əvvəllərindən başlanmışdı.
Bakı
əməliyyatının
planın ı
Hərbi-İnqilab
Şurasının
üzvü
Q.K.Orconikidzenin
fəal iştirakı ilə
Qafqa z cəbhəsinin
ko mandanı M.Q.Tu xaçevski və qərargah rəisi S.A.Puqaçovun
rəhbərliy i alt ında Qa fqaz cəbhəsi qərargahı hazırla mışdı. Plana
görə, 11-ci Ordunun Vo lqa-Xəzər Hərb i Donanması ilə Bakı
üzərinə birgə hücum əməliyyatı yüksək sürətlə həyata keçirilməli
idi.
1920 il martın 23-də Rusiya Sovet Federativ Sosialist
Respublikası silahlı qüvvələrinin Baş ko mandanlığı Qırmızı
ordunun Bakı istiqamətində əməliyyatların ın genişlən məsi
barədə hökumət direkt ivinin həyata keç irilməsinə başlandığını
bildirirdi. Qafqaz cəbhəsi komandanlığının 1920 il 21 apre l
tarixli 490 saylı direktivinə əsasən, 11-ci Ordunun komandanı
M.K.Levandovski aprelin 27-də Azə rbaycan sərhədini keç məli,
qısa bir müddətdə Bakı quberniyasının ərazisini tutmalı idi.
Yala ma -Bakı ə mə liyyatını beş gün ərzində başa çatdırmaq
nəzərdə tutulurdu. Kürdə mir bölgəsində Cənubi Qafqa z də mir
yol xətlə rin i tut maq üçün
230
oraya süvari cinah dəstələri göndərmək əmri verilmişdi. Vo lqa-Xəzər Hərb i Donanmasın ın ko mandanı F.F.Raskol-
nikova 11-ci ordunun hiss ələri Abşeron yarımadasına ya xın laşarkən Ba kı neftdaşıma donanmasını ələ keç irmək və neft
mədənlə rin in dağıdılmasına imkan vermə mə k üçün Ələt stansiyası rayonuna desant dəstəsi çıxa rt maq ə mr olun muşdu.
Aprelin 23-də 490 saylı dire ktivə ə lavə olaraq verilən yeni ə mrə görə, 11-ci ordu Ba kı quberniyasının işğalı ilə
kifayətlən mə mə li, Azə rbaycanın bütün ərazisini elə keçirmə li id i. Aprelin ortala rında 11 -ci ordu birləş mələ ri A zər-
baycan sərhədində cəmləşməyə başladı. 11 -c i ordunun komandanı M.Levandovski 25 apre l tarixli ə mrlə hərb i his-
sələrə konkret tapşırıqla r verdi. 52 saylı bu ə mrdə 11-ci ordunun nəinki Ba kıya hücum günü göstərilir, hətta ölkən in hər
bir yaşayış məntəqəsinin işğal olun ması saatı da dəqiq göstərilirdi: "...aprelin 27-si saat 4-də hücu ma keç mək və əsas
qüvvələrlə Qusar, Quba, aprelin 28-də Qızılburun, aprelin 29-da Astraxanka, Şamaxı və Ağsunu tutmaq..." Gö ründüyü
kimi, bu plan müstəqil dövlətə qarşı açıq hərbi müdaxilə plan ı, kobud təcavüzkarlıq aktı id i. M.Levandovski və digər
hərbçilər göstərilən hərbi təcavüz plan ına əsasən tam əminliklə hərə kət edird ilə r: "Mən aprelin 27-dək Dərbənddə, 27-
də Xudatda, aprelin 28-də Dəvəçidə, 29-da Gilə zidə, aprelin 30-da Yaşmada, mayın 1-də Biləcə ri-Bakıda olacağa m".
Bu cür dəqiq proqnozlaşdırma yürüş ərəfəsində əldə o lunan kəşfiyyat məlu matına söykənird i. Bakı əməliyyatında 11 -
ci ordunun tərkib inə daxil olan zirehli qatarlar qrupuna xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Də mir-yol döyüş məntəqəsinin rəisi
M.Q.Ye fre mova 4 zirehli qatar və 28-c i diviziyanın 299-cu atıc ı a layının 2 rotasından ibarət desantla birlikdə sürətli
hərəkətlə Ba kıya so xulmaq tapşırığı verilmişdi. Aprelin 27-də gecə saat 1-ə 5 dəqiqə işlə miş "III Beynəlmilə l" zirehli
qatarı heç bir xəbərdarlıq etmədən Samur körpüsündən keçdi. Azərbaycan ordusunun əsas qüvvələri bu zaman
Höku mətə qarşı qiyam qald ırmış və Ermən istan Respublikası tərəfindən müdafiə olunan ermən i-daşnak quldur
dəstələrinə qarşı hərbi ə mə liyyatda olduğundan ölkənin şima l sərhədi müdafiəsiz qa lmışdı. Odur ki, müda xiləç ilə r
Cü mhuriyyətin zəif və pərakəndə hərbi hissələrinin müqavimətini qıraraq, Bakıya doğru irəlilədi. İki saatlıq qanlı
döyüşdən sonra zirehli qatar Yalama stansiyasını ələ keçirdi. Xudat stansiyası yaxınlığında da sovet zirehli qatarını
dayandırmaq cəhdi baş tutmadı. Sonuncu qısamüddətli döyüş Xırdalan və Biləcəri stansiyaları arasında baş verdi.
Aprelin 27-də a xşa m saat 9-da Biləcəri stansiyası sovet zirehli qatarları tərəfindən tutuldu, s əhər saat 4-də "III
Beynəlmiləl" zirehli qatarı Ba kı stansiyasını ələ keçirdi.
M.Levandovski aprelin 28-də Xaç ma z stansiyasında növbəti - 53 saylı ə mr verə rək, Ba kı ə mə liyyatında
qarşıya qoyulan vəzifələri daha da dəqiqləşdirdi. Aprelin 30-da 11 -ci ordunun əsas hissələri Bakıya daxil oldu. Mayın 1 -
də sovet zirehli qatarları A zərbaycan milli hiss ələrin in müqavimət ini q ıra raq, Gəncə stansiyasını ələ keçirdilər. Elə
həmin gün Volqa-Xə zər Hərb i Donanmasının gə milə ri Bakı limanına