234
edilmiş İkinci p iyada diviziyasının ko mandiri general-mayor İbrahim ağa Usubov yenidən qarnizon rəisi o ldu.
BAKI XALQ KOMĠSSARLARI SOVETĠ (BXKS) -Cənubi Qafqazda sovet hakimiyyətinin ilk səlahiyyətli
hakimiyyət orqanı. S.Şau myanın başçılığı ilə e rməni-daşnak quldur dəstələrin in türk-müsəlman əhaliyə qarşı törətdiyi
1918 il mart soyqırımından sonra Bakıda siyasi vəziyyət bolşeviklərin xey rinə dəyişdi. Soyqırımından sonra şəhərdə,
demə k ola r ki, azə rbaycanlı qalma mışdı. Şəhərin türk-müsəlman əhalisinin bir hiss əsi silahlı bolşevik-daşnak
dəstələrin in qırğ ın və talanlarından qurtulmaq üçün Mərkəzi Asiya və İrana qaçmış, qalan hiss əsi isə ətraf kəndlərə
dağılış mışdı. "Daşnaksutyun" rəhbərləri yüksək vəzifəli ermən i "bolşeviklərin in" himayəsi ilə özlərini Bakının əsl
sahibi kimi aparırdılar. Bakıda erməni-bolşevik siyasi partiyalarının mətbuat orqanlarından başqa bütün qəzet və jurnallar
bağlanmışdı. Yeni yaradılan əmək ko missarlığı, ərzaq direktoriyası, bütün nəqliyyat bolşeviklərin sərəncamına
keçmişdi. Bütün milli şuraların fəaliyyəti qadağan edilsə də Ermən i Milli Şurası fəaliyyətini davam etdirirdi. Aprelin
25-də hakimiyyət orqanı kimi Ba kı Xa lq Ko mis sarları Soveti yaradıldı.
BXKS-nin sədri və zifəsinə S.Şau myan "seçildi". O, eyni za manda, xarici işlər ko missarı id i. Xalq da xili işlə r
ko missarı P.A.Çaparidze, əd liyyə ko missarı A.B.Karinyan, nəqliyyat ko missarı Markaryan, fövqəladə ko missiyanın
sədri Ter-Qabre lyan, Dövlət nə zarəti ko missarı A.S.Boqdanov, əmə k ko missarı Y.D.Zevin seçild ilə r. BXKS qatı mil-
lətçi ermən ilə rdən və onla rla sıx ə mə kdaşlıq edən rus bolşeviklərindən ibarət id i. Azə rbaycanlı ko missarlara, əsasən,
təsərrüfatla bağlı sahələr "həvalə" olunmuşdu. Nəriman Nə rimanov şəhər təsərrüfatı, M ir Həsən Və zirov isə torpaq
işləri üzrə xalq ko missarları id ilər. Beləliklə, yerli azərbaycanlı əhalin in nümayəndələri, demək o lar ki, hakimiyyətə
yaxın buraxılmadı. Mart soyqırımından sonra da müsəlman əhaliyə qarşı əvvəlki kimi qəddar düşmənçilik münasibəti
bəslənilirdi. S.Şau myan qarşısına "demokratiya" və " xa lq hakimiyyəti" pərdəsi alt ında Azə rbaycanı a zərbaycanlıla rdan
təmizlə mək, onun yeraltı, yerüstü sərvətlərini çap ıb-tala maq, torpaqla rın ı qəsb edib "Böyük Ermən istan" dövləti
yaratmaq xü lyasını reallaşdırmaq vəzifəsi qoymuşdu. O, BXKS-nin fəaliyyətini də bu məqsədə yönəltmişdi. BXKS
Moskvanın birbaşa göstərişi ilə neft sənayesini milliləşdirdi və Bakı nefti Rusiyaya nəql olun mağa başladı. Təsadüfi
deyil ki, Leninin göstərişi ilə BXKS-nə neftin hasilatı və daşınmasın ı sürətləndirmək üçün yüz milyon rubl pul
ayrılmışdı. 1917 ilin noyabrından 1918 ilin martınadək Rusiyaya 4 milyon 313 min pud neft daşındığı halda, 1918 il
aprelin əvvəllərindən iyulun a xırla rınadək 80 milyon 25 min pud neft aparılmışdı. Bundan başqa, Bakıdan v ə
Azərbaycanın qəza larından Rusiyaya "qardaşlıq yardımı" adı altında 700 min pud pambıq, 100 min pud qura balıq, xeyli
miqdarda düyü, duz və s. göndərilmişdi.
Bakı Soveti Fətəli xan Xoyskinin başçıllıq etdiy i Bakı şəhər dumasını buraxaraq, Zaqafqaziya seymini
əksinqilab i quru m elan etdi. Moskva bütün vasitələrlə BXKS-ni hərbi-siyasi cəhətdən qüvvətləndirməyə çalışırd ı.
Lenin hərbi ko missarlığa və inqilab i mübarizə şurasına Ba kıdakı sovet qoşunların ı təcili surətdə bütün zəruri hərb i
sursatla təmin et mək göstərişi vermişdi. Hə min göstəriş yerinə yetirilərə k q ısa müddətdə Bakıya 5 min tüfəng, 2 milyon
patron, 35
235
pulemyot, 4 zirehli avtomobil, 13 təyyarə göndərildi. Ba kıda isə BXKS o rdusunun erməniləşdirilməsi prosesi başa
çatdırıldı. Moskvaya göndərdiyi məktubda Q.Korqanov yazırdı: "Ko mmuna ordusunun sayı 18 mindir, əsgərlərin bö-
yük hissəsi, yəni 13 minə qədəri, zab itlərin isə demək olar ki, hamısı ermənilərdir". BXKS ordusuna komandanlıq edən
Z.Avetisyan, N.Qararyan, Ha ma zasp və b. azərbaycanlılara qarşı ifrat vəhşiliyi ilə ad ç ıxa rmış qaniçənlər idilə r.
BXKS-ni istər milli tərkibi, istər yerli a zərbaycanlılara qarşı yeritdiyi milli düşmənçilik və dözü msüzlü k
siyasəti Moskvanı tam qane edird i. Be lə ki, Moskva neft Ba kısını, bütövlükdə Cənubi Qafqa zı ö z ə lində və nüfuz
dairəsində saxla maq üçün bu antiazərbaycan hakimiyyət re jiminə ö zünün təsir me xanizmi kimi ba xırdı.
BXKS-nin qa rşısına qoyduğu ən böyük vəzifələ rdən biri də Gəncəyə hücum edib Azərbaycan Xa lq Cü mhuriy -
yətini devirmə k id i. La kin iyunun 27-si ilə iyulun 1-i a rasındakı dörd günlük gərgin vuruşma cəbhənin taleyin i həll etdi.
Bu döyüşdə xalq könüllüləri, A zərbaycan və türk hərb i h issələrindən ibarət Qafqaz İslam Ordusu BXKS qoşunlarını
darmadağın edərək, Bakı istiqamətində hərəkətə başladı. Tezliklə, BXKS A zərbaycan mühitinə yad bir quru m kimi
tarix səhnəsindən çıxd ı. Ba kıda hakimiyyəti zorakı yolla zəbt edən Bakı Soveti dövlət "əmla kın ı mən imsədiyi üçün
Sentrokaspi" hökuməti tərəfindən həbs edildi. Qafqaz İslam Ordusu sentyabrın 15-də Bakın ı azad edən zaman həbsdə
olan Bakı Soveti rəhbərliy i Bakını tərk etməyə cəhd etdi. Eserlər tərəfindən həbs edilən Bakı Soveti rəhbərliy i
sentyabrın 20-də Türkmənistanda güllələndi.
Əd
.: Azərbaycan tarixi, 7cilddə, c. 5, B., 2001; Насиров Т., Борьба за власть большевиков Азербайджана, Б., 1983.
BAKI XALQ KOMĠSSARLARI SOVETĠNĠN 1 MAY BƏ YANNAMƏS Ġ - 1918 il may ın 1-də "Ba kı
Sovetinin Xəbərlə ri" qəzetinin 81 sayında dərc edilmişdir. Bəyannamədə apre lin 25-də yaradılmış Bak ı Xalq k omis-
sarları Sovetinin (BXKS) Ümu mrusiya Xalq Ko missarları Sovetinin bütün dekret və sərəncamların ı yerli şəraitə uyğun
həyata keçirəcəyi və BXKS-n in fəh lə, əsgər, matros deputatları soveti qarşısında cavabdeh olacağı göst ərilird i.
Ümu mrusiya mərkəzi hakimiyyəti ilə möhkəm əlaqə yaratmaq BXKS-nin əsas vəzifələrindən biri kimi açıq lanır, sovet
hakimiyyətinin qarşısında duran vəzifə lər müəyyən edilird i. Onla rın həyata keçirilməsi üçün güclü ordunun yaradılması
vacib sayılırdı. Azərbaycanın Şamaxı, Lənkəran, Quba və b. yaşayış məntəqələrində türk-müsəlman əhaliyə qarşı həyata
keçirilmiş kütləv i qırğın lar bəyənilir, "qalibiyyətlə başlan mış vətəndaş müharibəsini (yəni, soyqırımlarını — red.)
davam etdirmək" nə zərdə tutulurdu. BXKS Ba kı fəh lələ rin i "fəa l və mütəşəkkil kö mək" göstərməye çağırırdı. BXKS
məsuliyyəti hə m də fəhlə sinfinin ü zərinə qoyur, "səhvlərin və müvəffəqiyyətsizliklərin ta ma milə təbii və labüd"
olduğunu bəyan edərək, fəhlələrin hakimiyyətlə b irlikdə "ümu mi məsuliyyət" daşıdığını vurğulay ırdı. S.Şau myan
tərəfindən yazılmış, bəyannaməni özü və d igər ko missarlar imza la mışlar.
1 May bəyannaməsi Azərbaycan xalqına qarşı 1918 ilin ma rtında S.Şau myanın başçılığı ilə həyata keçirilmiş
soyqırımların ın qabaqcadan düşünülmüş cinayətkarlıq aktı olduğunu bir daha təsdiq edir.