236
BAKI XALQ TƏSƏRRUFATI ġ URASI (BXTġ) -Bakı Xalq Ko missarları Sovetinin (BXKS) xalq təsərrüfatının təşkili
və idarəsi o rqanı. Bu barədə ilk dəfə Ba kı fəhlə, əsgər və matros deputatları sovetinin 1918 il 19 aprel tarixli qətnaməsində bəhs
edilmişdir. Burada BXTŞ sədrinin xalq təsərrüfatı işlərinə baxan ko missar hüququ ilə XKS-nə daxil o lması qeyd edilird i. A prelin
25-də BXKS təşkil olunduqda, onun tərkibində BXTŞ da yaradılmış, s ədri İvan Fioletov təyin edilmişdi. BXTŞ-n ın səlahiyyəti və
hüquqi vəziyyəti onun hazırlad ığı və Bakı XKS-n in qəbul etdiyi bəyannamədə əks olun muşdu. Bu orqan ikiqat tabeçilikd ə idi.
Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası (RSFSR) Xalq Təsərrüfatı Ali Şurasının (1917 il dekabrın 2 (15)-də Ümu mrusiya
Mərkə zi İcra iyyə Ko mitəsi və XKS tərəfindən yaradılmışdı) yerli və Ba kı Sovetinin təsərrüfatı idarə orqanı id i. Xalq təsərrüfatının
idarə olun ması sahəsində geniş hüquqlarla yanaşı müsadirə etmə k, daşınar və daşınma z ə mlaka sekvestr qoymaq s əlahiyyəti də var
idi. Rəhbər orqanı plenu m, plenar ic laslar arasındakı dövrdə rəyasət heyəti id i. BXTŞ plenu munun 1918 il 10 may tarixli qərarına
görə, bu təşkilat neft, mexaniki istehsal, su nəqliyyatı, ticarət, texn iki-təşkilat və statistika şöbələrindən ibarət idi. Yerli idarəni
həyata keçirmə k məqsədilə BXTŞ-nın rayon ko mitələri yarad ılmışdı.
Bakı XKS-nin xalq təsərrüfatının əsas sahələrində milliləşdirmə siyasətini həyata keçirməsilə XTŞ-n in fəaliyyəti
genişlənirdi. 1918 il mayın 12-də yeraltı sərvətlərin milliləşdirilməsi nəticəsində neftli orpaqlardan istifadənin icarə şərtlərinin
müəyyənləşdirilməsi BXTŞ-na həvalə edildi. İyunun 1-də neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında dekret verild i. Neft
sənayesində yaradılmış fəhlə nəza rətinin hüquq və vəzifə ləri də BXTŞ-nın 1918 il 21 iyul ta rixli təlimat ı ilə müəyyən edilirdi.
Milliləşdirilmiş müəssisələrdə bu nəzarəti fab rik-zavod (mədən) ko mitə ləri həyata keçirirdi. Bu ko mitələrə BXTŞ neft şöbəsinin
fəhlə bölməsi rəhbərlik edirdi. Onun müdiri M.V.Basin idi. M illiləşdirilmiş neft sənayesi müəssisələrinin qorunması işi də ona
həvalə olunmuşdu.
BXTŞ, əslində, milliləşdirilmiş müəssisələrin məhsulla rın ı, xüsusilə neft i Sovet Rusiyasının mənafeyinə uyğun müsadirə
etmə k və ora göndərmə klə antiazə rbaycan siyasəti yerid irdi. 1918 ilin mayında Bakıdan 16609 min pud neft məhsulları aparıld ığı
halda, iyunda bu rəqə m 26449 min puda çatdı. 1918 ilin aprel-iyul aylarında Sovet Rusiyasına 80 min pud neft daşınmışdı. Bunun
müqabilində RSFSR höku mətinin ay ırd ığı pul və taxıl o lduqca az idi. BXKS-n in süqutu ilə BXTŞ ləğv edildi. BXTŞ-nın əli ilə Bakı
neft sənayesi hesabına müəyyən ehtiyat yaradan Sovet Rusiyası vətəndaş müharibəsində qələbəni ya xın laşdıra bildi, sonradan
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin şima l sərhədlərində möhkə mlənərək onun devrilməsinə nail oldu.
Əd:.
Azərbaycanda sosialist inqilabının qələbəsi uğrunda bolşevik lərin mübarizəsi. Sənədlər və materiallar. 1917-1918, B., 1960;
История государства и права Азербайджанской ССР. Великая Октябрьская социалистическая революция и создание советской
государственности в Азербайджане, Б., 1964; Азизбекова П. и др., Советская Россия и борьба за установление и укрепление власти
советов в Закавказье, Б., 1969.
BAKI XƏZĠNƏ PALATAS I - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin maliyyə sistemi tərkibində fəaliyyət göstərmiş qurum.
1918 il oktyabrın 21-də Cü mhuriyyət Höku mətinin qərarı ilə Bakı Xəzinə Palatası A zərbaycan Xəzinə Palatasına çevrildi və onun
fəaliyyət dairəsi bütün Cü mhuriyyət əra zisin i əhatə etdi (ba x Azərbaycan Xazinə Palatası).
BAKI ĠCTĠMAĠ TƏġKĠLATLAR ġ URAS I VƏ ONUN MÜVƏQQƏTĠ ĠCRAĠYYƏ KOMĠTƏSĠ Fevral inqilabından
(1917) sonra Bakıda ya radılmış yerli hakimiyyət orqanı. 1917 il martın 5-nə keçən gecə Ba kıda təşkil olun muşdu. Yerli hakimiyyət
orqanı olaraq, Müvəqqəti höku mətə etimad göstərmişdi. Tərkibinə fəhlə deputatları sovetlərinin, şəhər du masının və mü xtəlif
ictima i təşkilatların nü mayəndələri da xil id ilə r. İcra iyyə ko mitəsinin sədri L.L.Bıç, üzv lərinin ə ksəriyyəti qeyri-müsəlman
millət lərin nü mayəndələri idilər. Ko mitədə azə rbaycanlı əhalin i Mə mməd Həsən Hacınski və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə t əmsil
edirdilər. Milli neft sənayeçiləri ko mitəyə maddi yardım göstərirdilər. Rusiyada oktyabr çevrilişi nəticəsində bolşeviklər ha kimiyyəti
ələ keçirdikdən sonra Bakı Fəhlə və Əsgər Deputatları Sovetində əsas vəzifələrə y iyələnən bolşeviklər sovetin təkhakimiyyətliliyinə
nail olmaq üçün digər siyasi hakimiyyət strukturlarının, o cü mlədən İctimai Təşkilatların İcraiyyə Ko mitəsinin ləğvinə çalışırdılar.
Bakı Sovetinin bolşeviklərdən ibarət İcraiyyə Ko mitəsi 1917 il noyabrın 13-də iclas keçirərək, ictimai təşkilatların icraiyyə
ko mitəsinin ləğvi haqqında elan vermə k barədə qəra r qəbul etdi. Qərara görə, ictimai təşkilatların icra iyyə ko mitəsinin sədri
vəzifəsinə S.Şau myan seçilmə li və o, ko mitəni ləğv etmə li idi. Ko mitə 1917 il noyabrın 17-də özünü ləğvi barədə qərar çıxardı.
Bununla Azərbaycan xa lqına qarşı soyqırımı həyata keçirmiş S.Şau myanın ha kimiyyəti qəsb etməsinə yol aç ıldı.
Əd:
Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Azərbaycanda sosialist inqilabının qələbəsi uğrunda bolşeviklərin mübarizəsi. Sənədlər və materiallar.
1917-1918-ci illər, B., 1960.
BAKI ĠNGĠLĠS GEN ERAL-QUBERNATORLUĞU - Mudros barışığının (1918) şərtlərinə əsasən, 1918 il noyabrın 17-
də Ba kını zəbt et miş ingilis qoşunları ko mandanlığ ının hərb i-in zibati hakimiyyət struktura. Be lə ki, Birinci dünya müharibə sində
(1914-18) məğ lub tərəf kimi Türkiyə öz qoşunlarını Cənubi Qafqazdan, o cü mlədən Azə rbaycandan çıxarmağa məcbur o lmuş,
Cənubi Qafqa z B.Britaniyanın təsir dairəsinə qatılmışdı. Öz tabeliyində kifayət qədər güclü qoşun hiss ələri olmayan Azərb aycan
Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti və yenidən toplanmış Azərbaycan Milli Şu rası istiqlal prinsipindən geri çəkilməmək şərti ilə Bakıya
gələcək ingilis generalı U.To msonla danışıqlara başlamaq məcburiyyətində qalmışdı.
İrandakı ingilis qoşunlarının ko mandanı general U.To msonla danışıqlar aparmaq üçün Ən zəliyə Nəsib bəy Yusifbəyli, Əh məd bəy
Ağayev və Musa bəy Rəfiyevdən ibarət A zərbaycan nümayəndə heyəti göndərilmişdi. Danışıqların sonunda general U.Tomson
1918 il noyabrın 17-si gündüz saat 12-dən Bakı şəhərində hərbi vəziyyət elan olunacağını bəyan etmişdi. Hərbi vəziyyət müddətində
U.To mson Bakı şəhərin in hərb i qubernatoru elan edilirdi. A zərbaycan Hö ku məti noyabrın 18-də rəsmi məlu matında b ild irirdi ki,
müvəqqəti olaraq, yaln ız Bakıya daxil o lmuş müttəfiq qoşunları ancaq hərbi hakimiyyəti təmsil edəcəklər. Lakin ingilis hərbi
ko mandanlığı Ba kıda yerləşdiyi va xtdan ölkənin ictima i-siyasi və iqtisadi həyatının bütün sahələrinə müda xilə et məyə başlamışdı.
Be lə ki, 1918 il noyabrın 29-dan Xəzə r donanmasının bütün ticarət gəmiləri də ingilis ko mandanlığ ının sərənca mına keç mişdi.
Ticarət donanmasını idarə et mək üçün başda mayor Braun olmaqla "İngiltərə Dən iz Nəqliyyatı" şirkəti təsis olunmuşdu. İngilislə r
sərəncamlarında olan Ba kı tica rət limanının maliyyələşdirilməsini Azərbaycan Hö ku mətinin öhdəsinə buraxmışdı. Neft sənayesini
də nəzarətdə saxla mağa ça lışan ingilislə r tezliklə "Britaniya Neft İdarəsi"ni təsis etdilər. 1918 ilin dekabrından 1919 ilin avqustuna
qədər ingilislər Bakıdan 113, 5 milyon manatlıq 30 milyon puda q ədər neft aparmışdıla r. Onla rın göstərişi ilə Bakıdan daşınan bütün