240
radiostansiyanın yanında qaldırılmışdı və onun mühafizəsi təmin ed ilirdi.
Bakı istehkamçılar hissəsinin tərkib ində Topçu idarəsi, İstehkam idarəsi, Ləvazimat idarəsi, Hərbi-tibb idarəsi,
rabitə qrupu və katerlə r qrupu var idi.
1919 il dekabrın 10-da Murad Gəray Tlexas Bakının hərb i general-qubernatoru təyin olunduğu üçün Bakı isteh-
kamçılar hissəsinin rəisi vəzifəsi general-mayor Həb ib bəy Səlimova həvalə edild i. 1920 il fevralın 20-də Bakı isteh-
kamçılar hissəsinin rəisi general-mayor İbrahim ağa Usubov oldu və o, Azərbaycan Cümhuriyyətinin süqutuna qədər bu
vəzifədə fəaliyyət göstərdi.
BAKI KOMMUNAS I - 1918 ilin yaz və yayında Bakı və ətraf bölgələrdə mövcud olmuş sovet hakimiyyətinə
verilən ad. Petroqradda Oktyabr (1917) çevrilişindən sonra noyabrın 27-də (9) Bakı Soveti hakimiyyətin ələ alın ması
haqqında qətnaməni rədd etdi. Lakin 4 gün sonra, əksinə hakimiyyətin Ba kı Sovetinə keç məsi e lan edildi, noyabrın 2-də
(15) Sovetin yeni seçilmiş İcraiyyə Ko mitəsi şəhərdə ali hakimiyyəti ələ aldı. Sovet höku məti Bakıda hakimiyyətini
möhkəmləndirmək üçün hər cür təxribatlara əl atdı. 1918 ilin martında Şaumyanın başçılığı ilə A zərbaycan xalq ına qarşı
soyqırımı törədild i (bax Mart soyqırımı (1918)). Aprelin 25-də pro letariat diktaturası orqanı adı altında Bakı Xalq
Ko missarları Soveti yaradıldı (bax Bakı Xalq Komissarları Soveti). O, Qırmızı Ordu hissələrinin kö məyilə hakimiyyətini
Quba, Şamaxı, Lənkəran və Cavad qəzalarında qurmağa nail o ldu. Bakı Xalq Ko missarları Soveti Rusiya Sovet Federativ
Sosialist Respublikası Xalq Ko missarları Sovetinin (RSFSR XKS) rəhbərliyilə b irlikdə çalışır, antiazərbaycan
fəaliyyətində ondan hərtərəfli kö mə k a lırd ı. RSFSR XKS-in sədri V.İ.Len inin göstərişi ilə 1918 ilin iyununda Bakı
bolşeviklərinə 7 zirehli maşın, 13 təyyarə, 8 top, 160 pulemyot, 10 min tüfəng, sursat və s. göndərilmişdi. Rusiya sovet
hökuməti Berlindəki sefiri A.A.İoffe vasitəsilə Alman iyadan Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ilə birlikdə Bakının azad
edilməsində iştirak edən Osmanlı hərbi qüvvələrinin fəa liyyətinə mane olmağa ça lışırdı. Bütün bunların müqabilində RSFSR
neft və digər sərvətləri A zərbaycandan daşıyıb əvəzsiz ola raq aparırdı. La kin Ba kı Xalq Ko missarları Sovetinin
Azərbaycan xalq ı a rasında nüfuzu və dayağı yo x idi. Ona görə də RSFSR-in hərbi kö məy i Ba kı Xa lq Ko missarları Sovetini
xilas edə bilmədi. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti 1918 ilin iyununda Bakın ı a zad et mə k uğrunda mübarizəyə başladı.
İyulun 25-də Bakı Soveti ingilislərin Bakıya çağırılması haqqında qərar qəbul etdi. Bakı Xalq Ko missarları Soveti iyulun
31-də süqut etdi. Bakıda hakimiyyət "Sentrokaspi diktaturası"na keçdi. Avqustun 4-də ingilis qoşunları Ba kıya da xil oldu.
Avqustun 12-də Ba kı bolşeviklərinin konfransı yenidən hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başlamaq üçün Həştərxana
getməyi qəra ra a ldı.
Əd.:
İbrahimov Z., Sosialist inqilabı uğrunda Azərbaycan zəhmətkeşlərinin mübarizəsi, B., 1957; Азимов Г.С., Бакинская
коммуна, Б., 1982; yenə onun, Великий Октябрб в Азурбайджане, Б., 1987.
BAKI QƏZAS I - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə Bakı quberniyasının inzibati vahid lərindən biri.
Rusiya imperiyası Bakı xan lığ ını işğal etdikdən (1806) sonra xan lıq üsuli-idarəsini ləğv ed ib, onu əyalətə çevirmişdi. 1840
il 19 aprel in zibati islahatı nəticəsində in zibati cəhətdən Kaspi vilayətinə daxil o lan Bakı qəzası yaradıldı. Çar I Nikolayın
1846 il 14 dekabr tarixli fərman ı ilə Şa ma xı quberniyası yaradıldıqda Ba kı qəzası hə min quberniyanın tərkibinə verild i.
1859 il Şamaxı zəlzələsindən sonra quberniya mərkəzinin Bakıya köçürü lməsilə eyni adh quberniyanın qəzası oldu. 1888 il
10 may tarixli qərara əsasən Bakı qə zası Bala xa m-Sabunçu, Maştağa və Saray məntəqələrinə bölündü. 1906 il 28 oktyabr
tarixli fə rmana görə Ba kı və onun ətrafındakı fabrik-mədən rayonları əsasında Bakı qradonaçalnikliy i (Bakı ş əhər rəisliyi)
təşkil ed ild ikdə qəzanın tərkib ində ancaq kənd ic ma ları qaldı. Ba kıda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra S.Şau myanın
daşnak-bolşevik rejimi qəzalarda, o cü mlədən Bakı qəzasında da möh kəmlən məyə can atırdı. 1918 il mayın 28-də yaranan
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ö z hakimiyyətini bütün ölkə əra zisində bərqərar et mə k siyasəti uğurla nəticələndi.
Hə min il sentyabrın 15-də Ba kı şəhəri azad edildikdən sonra Bakı qə zasında da Azərbaycan Cümhuriyyətinin hakimiyyəti
quruldu. Qafqa z təqvimin in (1917) mə lu matına görə, Ba kı qəzasının sahəsi 2610,22 k v. verst (2,77 min k v.k m), əhalisi
15746 nəfər (o cü mlədən, 533 nəfəri müvəqqəti yaşayan) idi.
.
241
Qəzanın bütün əhalisi azərbaycanlılardan ibarət idi. Ba kı qə zasının təsərrüfat həyatında əkinçilik, bağçılıq və üzü mçü lük
əsas yer tuturdu. 1920 il aprelin 28-də 11-ci Qırmızı ordu Bakını işğal etdikdən sonra qəzada Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətinin hakimiyyətinə son qoyuldu. Bakı qəzası 1929 ildə ləğvedildi.
Əd
.: Bax Bakı quberniyası məqaləsinin ədəbiyyatına.
BAKI QUBERNĠYA ƏRZAQ KOMĠTƏS Ġ (BQƏK)- Bakıda və quberniyada ərzaq işinə ü mu mi nəzarəti həyata
keçirən, əhalinin ərzaqla, ən zəruri tələbat malları ilə təchiz
olunmasının təşkili ilə məşğul olan orqan. Müvəqqəti hökumətin
1917 il 15 ma rt tarixli qərarı ilə ü mu mdövlət ərzaq ko mitəsi
yaradılmışdı. Onun vəzifəsi ərzaq p lanının, ərzaq işlərinə dair rəhbər
prinsipləri və ü mu mi tədbirləri işləyib ha zırla maq idi. Quberniya,
qəza və nahiyə ko mitə ləri tədarük və bölüşdürmə məsələlə ri ilə
məşğul olurdu.
BQƏK, həmçinin, statistik və d igər araşdırmalar da aparır,
mövcud ərzağın miqdarını müəyyənləşdirir, onun bölüşdürülməsində
qayda-qanun yaradır, ta xıl e ma lı müəssisələri üzə rində uçot və
nəzarəti
həyata
keçirir, qiy mətlərə nəzarət edirdi. Bakı
quberniyasında ərzaq ko mitələrinin təşkili ilə şəhər dumaları və
idarələ ri məşğul olurdu. Anarxiya dövründə ərzaq ko mitələrin in
fəaliyyəti pozulmuşdu.
Azərbaycan
Xalq
Cü mhuriyyəti
Hö ku mətin in
ilk
tədbirlərindən biri ə rzaq ko mitələ rinin ləğv edilməsi və mövcud
ərzaq təşkilatlarmm ərzaq nazirliy i müvəkkillərinin sərəncamına verilməsi oldu. 1918 il iyulun 29-da Höku mətin qərarı ilə
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətində ərzaq təchizat ı işinin düzgün qurulması və yenidən təşkili üçün xüsusi komissiya
yaradıldı. Həmin il avqustun 27-də quberniya, şəhər və qəza ərzaq ko mitələrin in ləğv olun ması haqqında qərar qəbul edild i.
Onların əmlakı ticarət və sənaye nazirliy inin sərəncamına verildi. Ərzaq ko mitələrinin ləğvindən sonra, ərzaq işlərinə
rəhbərlik quberniya və qə za müvə kkillə rinə həvalə ed ild i. Quberniya müvəkkili ləğv o lunmuş ko mitə lərin ta mhüquqlu
varisi idi.
1920 il fevralın 25-də Höku mət ticarət, sənaye və ərzaq nazirinin mərkəzi ərzaq ko mitəsinin təşkilinə dair
mə ruzəsin in nəzə rə a lın ması barədə qəra r qəbul etdi. Ərzaq ko mitəsinin 1920 il 18 mart ta rixli iclasında ko mitənin səla-
hiyyəti məsələsinə ba xıld ı. Ko mitə t icarət, sənaye və ərzaq naziri yanında məşvərətçi orqan olub, ərzaq ə ldə edilməsi ilə
bağlı bütün məsələləri işləyib hazırlamalı id i. Qərar qəbul etmək səlahiyyəti əhalin in və ölkənin siyasi durumunun
mənafe ləri na minə ərzaq la ə laqədar vəzifə lərin yerinə yetirilməsinə məsul o lan ticarət, sənaye və ərzaq nazirinə mə xsus id i.
İclasda ticarət, sənaye və ərzaq nazirinin müav ininə, şəhər rəisinə və "Kooperasiya" istehlak cəmiyyətləri ittifaqının
nümayəndəsinə ərzaq ko mitəsinin fəaliyyətinə dair Əsasnamə hazırlan ması tapşırılmışdı.
Əd.:
Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920), 1998; Законодательные акты (сборник документов), Б.,
1998.
BAKI QUBERNĠYA FABRĠK MÜFƏTTĠġ LĠYĠ -Rusiya Dövlət Şurasının "Sənaye haqqında nizamnamədə
bəzi dəyişikliklər" barədə 1899 il 7 iyun tarixli qərarına əsasən yaradılmışdı. Ba kı Xalq Ko missarları Sovetinin 1918 il 2
iyul tarixli qərarı ilə ləğv edilmiş, 1918 il oktyabrın 12-də Bakı sənaye rayonunda tənzimləyic i orqan kimi bərpa
olunmuşdu. Müfəttişlik prinsipial xa rakterli məsələlə rin həlli ilə yanaşı, sahibkarların qanunsuz hərəkətləri haqqında fəhlə
və qulluqçuların ə rizə və şikayətlərini də araşdırırd ı.
1919 ilin yanvarında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin qərarı ilə əmək nazirliyi yaradılmış və həmin
müfəttişlik onun sərəncamına verilmişdi. Bununla əlaqədar mü fəttişliy in fəaliyyət dairəsi xeyli genişlənərək, mu zdlu
əməy in sənətkarlıq, kustar istehsal, tikinti, dəmir yo lu, çay nəqliyyatı və d igər sahələrini də əhatə edirdi. Lakin həvalə
olunmuş texniki vəzifələr baxımından müfəttişlik bilavasitə ticarət və sənaye nazirliyin in tabeliy ində idi.
Bütün Bakı sənaye rayonu 5 məntəqəyə bölünmüşdü. Onların hər birinə fabrik mü fəttişi başçılıq edirdi. Fabrik
müfəttişlərin in fəaliyyətini isə böyük fabrik müfəttişi əlaqələndirird i.
BAKl QUBERNĠYAS I - inzibati ərazi vahidi. Şimali Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra Azər-
baycan xalqının qədim dövlətçilik ənənələrini məhv etmək məqsədilə xan lıq lar ləğv olundu və müstəmləkə siyasətinin
həyata keçirilməsinə xid mət edən in zibati-əra zi bölgüsü yaradılmasına başlandı. 1840 il 10 aprel tarixli in zibati-məh kə mə
islahatı nəticəsində Bakı, Şuşa, Nu xa (Şəki), Lən kəran, Şamaxı əyalətləri qəzaya çevrilərək, yeni təşkil edilmiş Kaspi
vilayətinə, Quba qəzası isə Dağıstan dairəsinə da xil edildi. Çar I Nikolay ın 1846 il 14 dekabr tarixli